डा. नवराज सुब्बा
—–
पाथिभरा नाम लिनासाथ जो कोहीको मन कुम्भकर्ण हिमालको काखमा अवस्थित अग्लो पहाडमा स्थापित देवीको मन्दिरमा पुग्दछ । म यसको प्राचीन पृष्ठभूमि अलिकति कोट्याउन चाहन्छु । फक्ताङलुङ अर्थात् कुम्भकर्ण हिमाल फेदको भूभाग किरात लिम्बूको मुन्धुममा पुकारिने देवीदेवताहरूको क्रिडास्थल हो । श्रुतिपरम्परामा आधारित लिम्बूदर्शन मुन्धुममा मुक्कुलुङ नामले हालको पाथिभरादेवी स्थललाई चिनिन्छ । पाथीमा धान भर्दा जस्तो देखिन्छ त्यस्तै देखिने डाँडो भएको सादृश्यमा पाथिभरा नामाकरण भएको यस स्थलमा शक्तिको वास छ भन्ने विश्वासको आधारमा पाथिभरा माताको प्रादुर्भाव भएको जनश्रुति छ । यसरी किरातकालीन मुन्धुममा आउने स्थल मुक्कुलुङ आज हिन्दूहरू समेतकी आस्थाकी देवी शक्तिरूपा पाथीभरा माताको पवित्र तीर्थस्थल हो । हालको ताप्लेजुङ जिल्लास्थित पाथिभरा मन्दिरमा जाने भीडमा आदिवासी लिम्बू जाति भन्दा बढी नेपाल र भारतबाट हिन्दू तीर्थालुको लर्को देखिन्छ । यसैले म पाथिभरादेवी जसलाई आदिवासी लिम्बूले मुक्कुलुङ साम्माङको शक्तिको रूपमा मात्र नभएर शक्तिरूपा पाथिभरादेवीलाई पुज्न जाने तिर्थालु सबैलाई एकैठाउँमा ल्याइदिएको देख्दछु । आदिवासी किरात लिम्बू तथा सनातन हिन्दूको समन्वय भएको यो धार्मीक स्थल र साँस्कृतिक दोभान एक आस्थाकेन्द्रको रूपमा प्रसिद्धि बढ्दो छ । भौगोलिक रूपमा ३७९४ मीटरको उँचाईमा अवस्थित शुन्दर प्राकृतिक भूमिका अवस्थित तीर्थस्थलले ताप्लेजुङ जिल्लाको पर्यटनको सम्भावना पनि बढेको छ ।
आस्थाकी देवी पाथिभराको नाममा विराटनगरमा पनि शक्तिपीठको स्थापना र सामाजिक सेवाको प्रारम्भ भइसकेको छ । आफूलाई पाथिभरादेवीको शक्तिप्राप्त भएको ठान्ने एक व्यक्तिले समाजमा एकप्रकारको धार्मीक तथा आध्यात्मिक तरङ्ग ल्याएको तथा यसले जनआस्था आर्जन गरेको देखिन्छ । विराटनगर कुशलटोलस्थित शक्तिपीठले केही उल्लेखनीय समाज सेवा गर्ने गरेको चर्चा सुनिन्छ । मूलतः पाथिभरा देवीलाई मनको ईच्छा पूरा गर्ने शक्तिकी देवीको रूपमा विश्वास गरिन्छ । यसउसले यस शक्तिपीठमा पनि मानिस आफ्नो अपूर्ण मनोकांक्षा पूर्णता हेतु आउने गरेको चर्चा छ । यसमा मेरो भन्नु केही छैन ।
म एक जनस्वास्थ्यकर्मी भएकाले म जनस्वास्थ्य र समष्ठिमा समाजसेवासित यस पीठको गतिविधिलाई जोडेर केही चर्चा गर्दैछु । हाम्रो समाज विभिन्न शारीरिक, मानसिक तथा सामाजिक रोगले पीडित छ । मानिसहरू अनादिकालदेखि नै परम्परागत उपचार पद्धतिसित गाँसिदै आएका छन् । समाजमा आत्मा परमात्मा जान्ने मानिसले विभिन्न रूपमा धेरैको उपकार गर्ने गरेका छन् । आधुनिक स्वास्थ्य सेवाले सबैलाई सेवा पु¥याउन सकेको छैन, कतिपय रोग आधुनिक चिकित्साले निको भएको पनि छैन, यसअवस्थामा मानिसहरू वैकल्पिक सेवा खोज्न लालायित हुनु अस्वभाविक पनि होइन । यसै सन्दर्भमा विराटनगर कुशलटारस्थित शक्तिपीठले मानिसको शारिरीक र मानसिक स्वास्थ्यको जटिलतम् अवस्थामा परामर्श सेवा दिने कार्य भएको सुनें । म यसलाई स्वभाविक रूपमा लिन्छु । वैज्ञानिक रूपले सिद्ध गर्न नसकिने तर जनआस्था र विश्वासको आधारमा मनमा शान्ति तथा आत्मिक सुख हेतु विभिन्न शक्तिपीठमा गरिने तिर्थयात्रालाई हाम्रो समाजले सांस्कृतिक रूपमा लिएको छ । थप कुरा, गरिब असहायलाई भोजन, बास र शिक्षादीक्षा दिने जस्ता मानवीय सेवा गर्ने प्रयास पनि यस शक्तिपीठमा भएको थाहा पाएर खुशी लाग्यो ।
धार्मीक तथा आध्यात्मिक रूपमा प्रसिद्धि बढ्दै गएको यस शक्तिपीठले महत्वाकांक्षी सामाजिक सेवाको लक्ष्य लिएको बुझिन्छ । सीमांतकृत समुदाय र वर्गलाई प्राथमिकतामा राखेर मानवधर्मलाई बचाउँन शक्तीको सदुपयोग गर्न खोज्नेलाई समाजले पनि उचित स्थान दिनु पर्दछ । शक्तिपीठमा शारीरिक सुख, मानसिक शान्तिका लागि विभिन्न उपायहरूको प्रशिक्षण भजन, योग शिविर हुने गरेको थाहा पाएँ । यसले समाजमा आत्मबल र आत्मविश्वास हासिल गर्न, मानसिक स्वास्थ्य प्रदान गर्न तथा आत्मिक शान्ति प्राप्त गर्न टेवा दिन्छ । आधुनिक स्वास्थ्य विज्ञानले पनि योग, ध्यान, भजन आदिले मानिसलाई आत्मिक शान्ति प्राप्त हुने भनेको र यसले मानिसको मानसिक स्वास्थ्यको प्रबर्धनमा सघाउ पुग्ने कुरा स्वीकार गरेको छ ।
धार्मीक तथा आध्यात्मिक दृष्टिले शक्तिपीठले आफ्ना क्रियाकलाप र सेवा बढाएको खण्डमा यसले समाजलाई बढी योगदान दिने देखिन्छ । मानसिक स्थिति स्वस्थ राख्न ध्यान, योग साधनाको माध्यमबाट मन स्थिर, शान्त र सामान्य बनाउन मद्दत पुग्ने तथ्य बैज्ञानिकहरूले पनि स्वीकार गरेका छन् । यसमा शक्तिपीठ उपयोगी हुने देखिन्छ । भारतीय मठहरूमा चिकित्सालय, अनाथालय, छात्रावास सेवाका अतिरिक्त शिक्षालय पनि संचालन गर्ने परम्परा देखिन्छ । खाँचो र आवश्यकताको बीचमा यहाँको माटो सुहाउँदो ढाँचामा यो शक्तिपीठ अगाडि बढोस् भन्ने कामना गर्दछु । मानव सेवाको सत्मार्गमा शक्तिपीठ जसरी हिड्न खोजेको छ, यसमा समाज र राज्यको पनि साथ मिलोस् । मुन्धुममा मानवजातिको उत्थानमा शक्तिको महिमा गाइएझैं, हिन्दू परम्परामा असत्यमाथि सत्यको विजय गर्ने र मनोकांक्षा पूरा गर्ने शक्तिरूपाको रूपमा विश्वास गरिएकी पाथिभरा माताको नाममा स्थापित शक्तिपीठले उही मानवसेवालाई आफ्नो मार्गसिद्धान्त बनाएको हुँदा, यसमा सफलता मिलोस् र मानवजातिलाई सुश, शान्ति मिलोस् भनेर प्रार्थना गर्दछु ।
—
(आकस्मिकता, सामयिक प्रकाशन, हिडपा साहित्य परिवार, २०७५)
डा. नवराज सुब्बा
—–
पाथिभरा नाम लिनासाथ जो कोहीको मन कुम्भकर्ण हिमालको काखमा अवस्थित अग्लो पहाडमा स्थापित देवीको मन्दिरमा पुग्दछ । म यसको प्राचीन पृष्ठभूमि अलिकति कोट्याउन चाहन्छु । फक्ताङलुङ अर्थात् कुम्भकर्ण हिमाल फेदको भूभाग किरात लिम्बूको मुन्धुममा पुकारिने देवीदेवताहरूको क्रिडास्थल हो । श्रुतिपरम्परामा आधारित लिम्बूदर्शन मुन्धुममा मुक्कुलुङ नामले हालको पाथिभरादेवी स्थललाई चिनिन्छ । पाथीमा धान भर्दा जस्तो देखिन्छ त्यस्तै देखिने डाँडो भएको सादृश्यमा पाथिभरा नामाकरण भएको यस स्थलमा शक्तिको वास छ भन्ने विश्वासको आधारमा पाथिभरा माताको प्रादुर्भाव भएको जनश्रुति छ । यसरी किरातकालीन मुन्धुममा आउने स्थल मुक्कुलुङ आज हिन्दूहरू समेतकी आस्थाकी देवी शक्तिरूपा पाथीभरा माताको पवित्र तीर्थस्थल हो । हालको ताप्लेजुङ जिल्लास्थित पाथिभरा मन्दिरमा जाने भीडमा आदिवासी लिम्बू जाति भन्दा बढी नेपाल र भारतबाट हिन्दू तीर्थालुको लर्को देखिन्छ । यसैले म पाथिभरादेवी जसलाई आदिवासी लिम्बूले मुक्कुलुङ साम्माङको शक्तिको रूपमा मात्र नभएर शक्तिरूपा पाथिभरादेवीलाई पुज्न जाने तिर्थालु सबैलाई एकैठाउँमा ल्याइदिएको देख्दछु । आदिवासी किरात लिम्बू तथा सनातन हिन्दूको समन्वय भएको यो धार्मीक स्थल र साँस्कृतिक दोभान एक आस्थाकेन्द्रको रूपमा प्रसिद्धि बढ्दो छ । भौगोलिक रूपमा ३७९४ मीटरको उँचाईमा अवस्थित शुन्दर प्राकृतिक भूमिका अवस्थित तीर्थस्थलले ताप्लेजुङ जिल्लाको पर्यटनको सम्भावना पनि बढेको छ ।
आस्थाकी देवी पाथिभराको नाममा विराटनगरमा पनि शक्तिपीठको स्थापना र सामाजिक सेवाको प्रारम्भ भइसकेको छ । आफूलाई पाथिभरादेवीको शक्तिप्राप्त भएको ठान्ने एक व्यक्तिले समाजमा एकप्रकारको धार्मीक तथा आध्यात्मिक तरङ्ग ल्याएको तथा यसले जनआस्था आर्जन गरेको देखिन्छ । विराटनगर कुशलटोलस्थित शक्तिपीठले केही उल्लेखनीय समाज सेवा गर्ने गरेको चर्चा सुनिन्छ । मूलतः पाथिभरा देवीलाई मनको ईच्छा पूरा गर्ने शक्तिकी देवीको रूपमा विश्वास गरिन्छ । यसउसले यस शक्तिपीठमा पनि मानिस आफ्नो अपूर्ण मनोकांक्षा पूर्णता हेतु आउने गरेको चर्चा छ । यसमा मेरो भन्नु केही छैन ।
म एक जनस्वास्थ्यकर्मी भएकाले म जनस्वास्थ्य र समष्ठिमा समाजसेवासित यस पीठको गतिविधिलाई जोडेर केही चर्चा गर्दैछु । हाम्रो समाज विभिन्न शारीरिक, मानसिक तथा सामाजिक रोगले पीडित छ । मानिसहरू अनादिकालदेखि नै परम्परागत उपचार पद्धतिसित गाँसिदै आएका छन् । समाजमा आत्मा परमात्मा जान्ने मानिसले विभिन्न रूपमा धेरैको उपकार गर्ने गरेका छन् । आधुनिक स्वास्थ्य सेवाले सबैलाई सेवा पु¥याउन सकेको छैन, कतिपय रोग आधुनिक चिकित्साले निको भएको पनि छैन, यसअवस्थामा मानिसहरू वैकल्पिक सेवा खोज्न लालायित हुनु अस्वभाविक पनि होइन । यसै सन्दर्भमा विराटनगर कुशलटारस्थित शक्तिपीठले मानिसको शारिरीक र मानसिक स्वास्थ्यको जटिलतम् अवस्थामा परामर्श सेवा दिने कार्य भएको सुनें । म यसलाई स्वभाविक रूपमा लिन्छु । वैज्ञानिक रूपले सिद्ध गर्न नसकिने तर जनआस्था र विश्वासको आधारमा मनमा शान्ति तथा आत्मिक सुख हेतु विभिन्न शक्तिपीठमा गरिने तिर्थयात्रालाई हाम्रो समाजले सांस्कृतिक रूपमा लिएको छ । थप कुरा, गरिब असहायलाई भोजन, बास र शिक्षादीक्षा दिने जस्ता मानवीय सेवा गर्ने प्रयास पनि यस शक्तिपीठमा भएको थाहा पाएर खुशी लाग्यो ।
धार्मीक तथा आध्यात्मिक रूपमा प्रसिद्धि बढ्दै गएको यस शक्तिपीठले महत्वाकांक्षी सामाजिक सेवाको लक्ष्य लिएको बुझिन्छ । सीमांतकृत समुदाय र वर्गलाई प्राथमिकतामा राखेर मानवधर्मलाई बचाउँन शक्तीको सदुपयोग गर्न खोज्नेलाई समाजले पनि उचित स्थान दिनु पर्दछ । शक्तिपीठमा शारीरिक सुख, मानसिक शान्तिका लागि विभिन्न उपायहरूको प्रशिक्षण भजन, योग शिविर हुने गरेको थाहा पाएँ । यसले समाजमा आत्मबल र आत्मविश्वास हासिल गर्न, मानसिक स्वास्थ्य प्रदान गर्न तथा आत्मिक शान्ति प्राप्त गर्न टेवा दिन्छ । आधुनिक स्वास्थ्य विज्ञानले पनि योग, ध्यान, भजन आदिले मानिसलाई आत्मिक शान्ति प्राप्त हुने भनेको र यसले मानिसको मानसिक स्वास्थ्यको प्रबर्धनमा सघाउ पुग्ने कुरा स्वीकार गरेको छ ।
धार्मीक तथा आध्यात्मिक दृष्टिले शक्तिपीठले आफ्ना क्रियाकलाप र सेवा बढाएको खण्डमा यसले समाजलाई बढी योगदान दिने देखिन्छ । मानसिक स्थिति स्वस्थ राख्न ध्यान, योग साधनाको माध्यमबाट मन स्थिर, शान्त र सामान्य बनाउन मद्दत पुग्ने तथ्य बैज्ञानिकहरूले पनि स्वीकार गरेका छन् । यसमा शक्तिपीठ उपयोगी हुने देखिन्छ । भारतीय मठहरूमा चिकित्सालय, अनाथालय, छात्रावास सेवाका अतिरिक्त शिक्षालय पनि संचालन गर्ने परम्परा देखिन्छ । खाँचो र आवश्यकताको बीचमा यहाँको माटो सुहाउँदो ढाँचामा यो शक्तिपीठ अगाडि बढोस् भन्ने कामना गर्दछु । मानव सेवाको सत्मार्गमा शक्तिपीठ जसरी हिड्न खोजेको छ, यसमा समाज र राज्यको पनि साथ मिलोस् । मुन्धुममा मानवजातिको उत्थानमा शक्तिको महिमा गाइएझैं, हिन्दू परम्परामा असत्यमाथि सत्यको विजय गर्ने र मनोकांक्षा पूरा गर्ने शक्तिरूपाको रूपमा विश्वास गरिएकी पाथिभरा माताको नाममा स्थापित शक्तिपीठले उही मानवसेवालाई आफ्नो मार्गसिद्धान्त बनाएको हुँदा, यसमा सफलता मिलोस् र मानवजातिलाई सुश, शान्ति मिलोस् भनेर प्रार्थना गर्दछु ।
—
(आकस्मिकता, सामयिक प्रकाशन, हिडपा साहित्य परिवार, २०७५)
Dr. Nawa Raj
Dr. Nawa Raj Subba is a public health specialist who has more than three and a half decades of experience working in public healthcare management at the Ministry of Health and Population in Nepal. In the spirit of public-private partnerships to expand access to health care in rural communities in Eastern Nepal, he played a vital role in leading operational research. He has also independently researched public health and intercultural psychology in Nepal. He published his works in books and journals. Nepali literature, culture, and music recognized him as an author. He has written artistic and cultural texts and CDs. His work has been acknowledged and appreciated by civil society, the government of Nepal, and abroad. He is now involved in Public Health and Intercultural Psychology studies in Nepal.