गीतकार राममान ‘तृषित’का प्रेमील अभिलाषा ‘मनदेखि मनसम्म’ (समालोचना)

– डा. नवराज सुब्बा
(क) पृष्ठभूमि –
गीतकार डा. राममान श्रेष्ठ ‘तृषित’ पेशाले एक कुशल चिकित्सक थिए भने कलाले नेपाली साहित्यमा गीतिक्षेत्रका एक सिद्धहस्त हस्ताक्षर हुन् । उनका गीत रेडियो नेपालबाट श्रोतामाझ पुगिसकेका छन् । उनले आफ्ना गीतरचनालाई सङ्ग्रहका रुपमा पनि प्रकाशित गरेका छन् । त्यसमध्ये उनको ‘मनदेखि मनसम्म’ गीतिसंग्रह अहिले मेरो हातमा छ । यो सङ्ग्रह हातमा परेपछि मलाई यसले केही कोर्न बाध्य तुल्यायो । हुन त म समालोचक वा समीक्षक होइन । तापनि एउटा गीतकारको पीडा म पनि केही हदसम्म बुझ्दछु, यही नाताले म उनका गीतका बारेमा मनमा लागेका कुराहरु पाठकसामु पोखेर आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्न चाहन्छु ।

(ख) कृति परिचय –
सर्वप्रथम म पाठकलाई उनको यो गीतसङ्ग्रह ‘मनदेखि मनसम्म’ पुस्तकको परिचय गराउँछु । संग्रहमा विभिन्न शिर्षकका चार–चार श्लोक अर्थात् स्थायी र अन्तरायुक्त एकशय गीतहरु संग्रहित छन् । सङ्ग्रहलाई वाशु शशी स्मृति परिषद् काठमाडौंले प्रकाशित वि.स. २०६५ सालमा प्रकाशित गरेको हो । पुस्तकको आवरणमा कलाकार नरेन्द्रबहादुर श्रेष्ठले अमूर्त कला सिर्जनाद्वारा भाव व्यक्त गर्दै गीतिभावलाई प्रतिविम्बित गरेका छन् । पुस्तकको परिचय, भूमिका, सूची देखि लिएर गीतहरुको सबै पोयो छोडाउँदा एकशय दश पानाहरुमा आँखा डुलाउनु पर्दछ । पुस्तकको मूल्य रु ६८/– मात्र रहेको छ ।
प्रकाशकीयमा साहित्यकार प्रद्युम्न जोशीले गीत र गीतिसङ्ग्रहको बारेमा सारगर्भित उद्गार व्यक्त गरेका छन् । आजका गीतहरु सङ्गीत र गायक कलाकारको स्वरलाई हटाइदिने हो भने गीत भन्न लायक गीत पाउन मुस्किल छ, उनी भन्दछन् । वास्तवमा नेपाली आधुनिक गीतको अवस्था आज यस्तै छ । कवि वाशु शशी र गीतकार तृषित घनिष्ट मित्र रहेकाले वाशु शशी प्रतिष्ठानले तृषितको प्रस्तुत गीतसङ्ग्रह प्रकाशित गरेको हो, जनाएको छ । कृतिकै आवरणले तृषितका कृतिहरु वि.स. २०३३ सालदेखि २०६५ सालसम्ममा यस बाहेक अन्य ४ गीतसङ्ग्रह, ४ कवितासङ्ग्रह, २ मुक्तकसङ्ग्रह, १ गजलसङ्ग्रह, १ भजनसङग्रह, र १ निबन्धसङग्रह प्रकाशित भएको जनाउँछ ।
(ग) स्रष्टाप्रति अन्य स्रष्टाहरुको धारणा –
कृतिकै आवरणको पश्चभागमा कृतिकारका बारेमा विभिन्न लेखकहरुका संक्षिप्त टिप्पणीहरु राखिएका छन् । समालोचक कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान गीतकार तृषितको व्यक्तित्व गीतमा भन्दा कवितामा प्रखर रुपमा सल्बलाएको बताउँछन् । कवितामा उनी बढी तीव्र, यथार्थवादी र सार्वजनिक भएर प्रकट भएका छन् । प्रधानको उक्त भनाईले तृषित गीतमा बढी कल्पनाशील, चिन्तनशील, तथा अन्तर्मुखी भए जस्ता देखिन्छन् भन्न खोजेको प्रतीत हुन्छ । यस्तै अर्का कवि ईश्वर बल्लभले तृषित गीतको ताजमहल बनाउने कलाकार हुन् भनेर चिनाएका छन् । गीतकार स्वयम्ले स्वीकार गरेको प्रेमपूजारीको उपमा दिनमा बल्लभ चुक्दैनन् ।
अर्का समालोचक तारानाथ शर्मा पनि यसमा सहि थप्दै तृषितलाई ठाडै प्रेमपूजारी भएको ठोकुवा नै गर्दछन् । कवि हिमांशु थापा तृषितलाई अत्यन्त उच्च सम्मानका साथ हेर्दै उनलाई एक संस्थाकै रुपमा आफूले पाएको बताउँछन् । आख्यानकार परशु प्रधान तृषितलाई कविकै रुपमा चिन्दछन् र उनलाई वर्तमानप्रति सचेत र भविश्यप्रति चिन्तित एवम् विद्रोही स्वभावका पाउँछन् ।

(ङ) मनदेखि मनसम्म भित्र चियाउँदा –
तृषितका समग्र कृतिको अध्ययन र अनुभूतिका आधारमा विभिन्न लेखकहरूले प्रस्तुत गरेका धारणासित परिचित भएपछि अब हामी उनको गीतसंग्रह ‘मनदेखि मनसम्म’ भित्रका गीतका भावलाई नमूनास्वरुप लिएर झ्यालबाट घरभित्रको स्थिति चियाएझैं गरौं ।
तीरभन्दा तिखो तिम्रो हेराईले मार्यो
परेलीको झिमझिम कुरा गराइले मार्यो ।
(‘तीरभन्दा तिखो तिम्रो’ गीतको स्थायी अंश)
+++
हामी दुईको दुइटा मुटु यौटा भइसक्यो
माया हाम्रो यसैले त द्यौता भइसक्यो ।
(‘हामी दुईको दुइटा’ गीतको स्थायी अंश)
यी दुई गीतहरु तृषित स्वच्छन्वादी धारमा बगेर रोमाञ्चित भई ताजमहल बनाउने एक प्रेमपूजारीकै रुपमा प्रकट भएका छन् ।
जीतको बेग्लै मजा हुन्छ हारको बेग्लै मजा
बिछोड मिलन जे होस् तर प्यारको बेग्लै मजा ।
(‘जीतको बेग्लै मजा’ गीतको स्थायी अंश)
सबैको जीवनमा कुनै न कुनै जीत र हारको खेल हुन्छ । तर गीतकार तृषितले गीतमार्फत् जीत र हार भन्दा पनि प्यारको मजा भोगाइका दुवै पक्षमा अनुभूति गरेको कुरालाई जोड दिदै अभिव्यक्त हुन्छन् । पढिसक्दा भाव बुझिसकिने शक्ति र आकर्षण गीतमा पाउन सकिन्छ ।
धेरै पाएँ जिन्दगीमा यौटै हराएछ
पूजा गर्दागर्दै मेरो द्यौतै हराएछ ।
(‘धेरै पाएँ जिन्दगीमा’ गीतको स्थायी अंश)
गीतको भावार्थ र लक्षणार्थ दुवैले गीतको सौन्दर्य थपेका छन् । मानिसले श्रद्धा गर्दागर्दै कसैले तिरस्कार पनि गर्न सक्छ । मानिसले जीवनमा धेरै पाएर पनि केही चीजको सदा अभाव महसूस गर्छ । यो जीवनको यथार्थ हो जुन गीतमा सहज प्रकट भएको छ ।
कस्ता तिम्रा सौगातहरु सम्हाल्न सकिन
तिम्ले दिएको हलुङ्गो औंठी उचाल्न सकिन ।
(‘कस्ता तिम्रा’ गीतको स्थायी अंश)
+++
मेरै मुटु जलाएर झिलमिल पार्ने उत्सवमा
तिम्रो निम्तो स्वीकारेर आउँदिन म माफ गर ।
(‘मेरै मुटु जलाएर’ गीतको स्थायी अंश)
स्रष्टाद्वारा आफ्ना भनाईलाई सरल र सहज ढङ्गले दोस्रो पक्षसमक्ष गीतमा राखिएको छ । माथिका गीतहरु यथार्थवादी छन् ।
मनै न हो काँडालाई फूलजस्तै देख्न सक्ने
झरेको पातमा वसन्तको मीठो गीत लेख्न सक्ने ।
(‘मनै न हो काँडालाई’ गीतको स्थायी अंश)
उनको यो गीत गीतकार दुर्गालाल श्रेष्ठको ‘फूलको आँखामा फूलै संसार’ कै भावभूमिसंग मिल्दोजुल्दो आकर्षक बिम्वका साथ प्रस्तुत गरिएको आदर्शवादी गीत हो । मानववादी स्वरमा लेखिएको यो एक सुन्दर अलङ्कारयुक्त उत्कृष्ट भाव भएको जीवनोपयोगी गीत हो ।
कतै बाटो मोड्दै पुगें कतै साथी छोड्दै पुगें
जहाँ पुगें ढुङ्गालाई दुवै हात जोड्दै पुगें ।
(‘कतै बाटो मोड्दै पुगें’ गीतको स्थायी अंश)
गीतकार तृषित जीवनलाई आदर्शवादी आँखाले पनि हेर्न खोज्दछन् । उनी मानिसको हेर्ने दृष्टिलाई सकारात्मक बनाउन चाहन्छन् । उनले दुष्ट मानिसलाई पनि गुहार्नु जानु परेको वा हात जोड्नु परेकोमा खिन्नता छ । यो पनि आदर्श र स्वभिमानको चिन्ह हो ।
मन त आफ्नै परिवेशमा हराउने गर्छ
मन्दिर पुग्ने लाग्दा बाटो बिराउने गर्छ ।
(‘मन त आफ्नै’ गीतको स्थायी अंश)
+++
जिन्दगीभर दौडें तर कतै पुगिन
शायद झुक्नुपर्ने ठाउँमा कहिल्यै झुकिन ।
(‘जिन्दगीभर दौडें तर’ गीतको स्थायी अंश)
+++
छोडी जानेलाई पनि छोड्न सकिन
बैरीसित पनि नाता तोड्न सकिन ।
(‘छोडी जानेलाई पनि’ गीतको स्थायी अंश)
गीतकार अस्तित्ववादी भएर गीतमा पोखिएका छन् । उनले आफ्नो अस्तित्व, जीवनको अर्थको गीतहरुमा खोजी गरेका छन् ।
कसले देख्ला फूलै फूलले बनाएको घाउ मेरो
तिमीले किनार पुर्याएर डुबाएको नाउ मेरो ।
(‘कसले देख्ला फूलै’ गीतको स्थायी अंश)
+++
मृत्युसित हैन अचेल जीवनसित डराउँदैछु
आफन्तकै बीचमा पनि हितैषीलाई हराउँदैछु ।
(‘मृत्युसित हैन अचेल’ गीतको स्थायी अंश)
गीतकारले यथार्थवादी धारलाई पक्रेका छन् । लक्षणायुक्त काव्यभावमा पनि उनले जीवनको यथार्थलाई नै उभ्याइदिएका छन् ।
लाग्छ लासभन्दा पहिले जल्छ जिन्दगी
पिरतीको प्रहारले ढल्छ जिन्दगी ।
(‘लाग्छ लासभन्दा’ गीतको स्थायी अंश)
+++
यौटा बत्ती निभ्यो राती सम्पूर्ण अँध्यारो भो
यस्तो बेला विष पनि अमृतभन्दा पियारो भो ।
(‘यौटा वत्ती निभ्यो’ गीतको स्थायी अंश)
गीतकार अरुझैं कहिलकाहिं निराश र उदास हुन्छन् । किनभने संसारलाई माया गर्ने मानिस बढी दुखी हुन्छ । उनले जीवनमा उज्यालो देख्दा जति आनन्द अनुभूत गरे अँध्यारोमा भने त्यसको ठीक विपरित आत्तिएको महसूस गरेको देखिन्छ । यो उनको भाव पाश्चात्य दर्शनको विसङ्गतवादको नजिक जान खोजेको देखिन्छ ।
कतै पातमा झर्ने गर्छौ कतै फूलमा फुल्ने गर्छौ
धेरै जसो तिमीले दिएको आश्वासनलाई भुल्ने गर्छौ ।
(‘कतै पातमा झर्ने गर्छौ’ गीतको स्थायी अंश)
+++
ऐना हेर्छु मुस्कान सुहाएको मुहार देख्दिन
खोला तरी सकें तर किनार देख्दिन ।
(‘ऐना हेर्छु मुस्कान’ गीतको स्थायी अंश)
+++
नदीमा आफ्नै स्वप्नसित डराउन पर्ने भइरहेछ
आफैले बनाएको बाटो पनि बिराउन पर्ने भइरहेछ ।
(‘नदीमा आफ्नै स्वप्नसित’ गीतको स्थायी अंश)
गीतकार कहिलेकाहीं कविका रुपमा पनि झलक्क झुल्किए जस्तो लाग्छ । कविले समाजका समसामयिक विसङ्गतिलाई गीतको माध्यमबाट पनि कति आकर्षक ढङ्गले व्यङ्ग्यात्मक बिम्बहरुमा उभ्याउन सक्दो रहेछ भन्ने दृष्टान्त हुन्, माथिका तीन गीतका स्थायी अंशहरु ।
लामो लामो रातपछि बल्ल आ’ को प्रात
बादलले छोपीहाल्यो गर्जनको साथ ।
(‘लामो लामो रातपछि’ गीतको स्थायी अंश)
प्रस्तुत गीतले गीतकारभित्र राजनीतिक तथा सामाजिक असन्तुष्टि पनि प्रकट गरेको छ । देशमा आएको प्रजातन्त्रले जनतालाई सुख, शान्तिको अनुभूति दिने उज्यालो प्रकाश छोप्ने बादललाई हटाउन चाहन्छन् । उनीभित्र कता कता मिहिन प्रगतिवादी स्वर पनि सुनिन्छ । आख्यानकार परशु प्रधानले माथि तृषितको विद्रोही व्यक्तित्वप्रति गरिएको इशारा सायद यो हुनसक्छ ।
मैसंग मिल्दोजुल्दो सहिछाप लिएर आयौ
हजार अर्थ लाग्ने चुपचाप भएर आयौ ।
(‘मैसंग मिल्दोजुल्दो’ गीतको स्थायी अंश)
+++
सबैभन्दा भारी लाग्छ आफ्नै मनको किताब
हरेक पेजमा गन्नै गाह्रो घाउ घाउको हिसाब ।
(‘सबैभन्दा भारी लाग्छ’ गीतको स्थायी अंश)
माथिका दुई गीतको अंशहरुले पाठकलाई एकछिन चुपचाप भएर सोच्न लगाउँछ । मानिसको मौनताको विभिन्न अर्थ छन् । मानिस सन्तुष्ट वा असन्तुष्ट भएर चुप बस्न सक्छ । खिन्नता वा विद्रोहमा पनि मानिस एकछिन चुप हुन सक्छ । मानिस अन्यायको मारमा परेर वा असक्त भएर पनि बोल्न नसक्ने हुन्छ । यसरी चुपचापको अर्थ हजारौं हुन्छन् । यसैले त गीतकारको मौनताबीच उनको जीवनको घात प्रतिघातको हिसाब किताब खोज्न पाठक लालायित हुन्छन् ।
मानिस हो धेरैको मन यौटा बनाउने
ढुङ्गालाई पूजा गर्दै द्यौता बनाउने ।
(‘मानिस हो धेरैको’ गीतको स्थायी अंश)
गीतकार तृषितले मनलाई सदा केन्द्रमा राखेका छन् । उनी यही मनले नै मानिसलाई जोड्न र एक बनाउन सक्छ किनभने मानिसले विश्वासको आधारमा निर्जीव ढुङ्गालाई पनि पुज्ने गर्दछ । उनको यो ज्ञान जीवन र जगतको पक्षमा छ । यसले पाठकलाई संवेदशशील हुन अभिप्रेरित गर्दछ । मानवतावादी चिन्तनको स्वर पनि उनको गीतका सुन्दर र सबल पक्ष हुन् ।
रुवाबासी केही नहोस् चुपचाप मर्न देऊ
जिन्दगीको हिसाब गर्दै बेहिसाब मर्न देऊ ।
(‘रुवाबासी नहोस् केही’ गीतको स्थायी अंश)
प्रस्तुत गीतमा स्रष्टाले लोक परलोकको कल्पना गर्दै आफूलाई आफैले सम्हाल्ने प्रयत्न गर्न खोजेको जस्तो देखिन्छ । उनी थप हस्तक्षेप चाहन्नन् वा शान्ति खोज्छन् । उनी पेशाले चिकित्सक कैंयौं मृत्युलाई आफ्नै सामु देखेका छन् अनगिन्ति आफन्तका रुवाई र क्रन्दन प्रत्यक्ष आत्मसात गरेका छन् । उनले यो जीवन के हो पनि बुझेका छन् । त्यसैले सबैलाई सान्त्वनाको भावमा जीवन मृत्युलाई लिन आग्रह गर्दछन् ।
(च) विश्लेषण
गीत अन्तर्मनको आलाप–विलाप हो । कविताले अभिव्यक्त हुन्छु भनेर संकेत दिन्छ तर गीतले त्यो संकेत पनि नदिई पहिले ओठमा सल्बलाउँछ । पुस्तकको भूमिकामा उल्लेख गरे अनुसार आफूलाई फ्रायडबादी चिन्तनको नजिक देख्ने गीतकार तृषितलाई महात्मा गान्धीले प्रेमभन्दा ठूलो वस्तु संसारमा अरु कुनै छैन भन्ने उक्तिले प्रभावित पारेको देखिन्छ । कृतिको भूमिकाको भावार्थमा उनी आफूलाई सगर्व प्रेमका पूजारी भन्दछन् । संक्षेपमा उनको सरल परिचय यही हो । उनको कृतिले पनि उनको नामकै वरिपरि परिक्रमा गरेको देखिन्छ । तर पूर्वीय र पाश्चात्य दर्शनले स्रष्टाभन्दा पनि सिर्जनालाई महत्व दिन्छ । सिर्जना के हो कस्तो हो ? यो कत्तिको उपयोगी छ ? भनेर सिद्धान्तका विभिन्न कोण र कसीहरुले घोटेर निरीक्षण र निरुपण गर्ने गर्दछ ।
पाश्चात्य दर्शनका आधारमा ‘मनदेखि मनसम्म’ कृतिलाई स्वच्छन्दवादी, यथार्थवादी र अस्तित्वादी स्वरहरु मुखरित भएको कृतिको रुपमा लिन सकिन्छ । सर्जकले सिर्जनालाई उनीभित्र फ्रायडवादी चिन्तनको प्रभावस्वरुप दमित भावनको प्रकटिकरण हो भनेर गीतलाई चिनाउन खोजे पनि यति मात्र यो पक्कै होइन । एड्लरको साहित्यसम्बन्धी सिद्धान्त अनुसार चेतन मनमा अवस्थित अहम् स्थापनार्थ प्रकट हुने श्रेष्ठतम् भावलाई साहित्य सिर्जनाको मूल श्रोत भनिए जस्तै उनीभित्रको अहम् स्थापनार्थ पनि गीतहरु सिर्जना भएका छन् । त्यति मात्र हैन मनोवादी युङ्गका अनुसार सामुहिक अचेतन मनको उद्घाटन नै साहित्य सिर्जना हो भने जस्तै उनका गीतमा सामुहिक अचेतनका स्वरहरु पनि उद्घाटित भएका छन् ।
पूर्वीय दर्शनको दृष्टिमा कृतिको समालोचना आचार्य मम्मटद्वारा प्रतिपादित मत काव्य–प्रयोजन आकर्षित हुन्छ । मतानुसार यश र अर्थ मूलतः कृतिकारका वैयक्तिक प्राप्ति हुन् । अन्य काव्य प्रयोजनमैं साहित्यका मूलभूल प्रयोजनहरु झल्किन्छन् । साहित्यिक प्रयोजनमा व्यवहार ज्ञान, शिवेतर क्षति, सद्यःपरनिर्वत्ति र कान्तासम्मित उपदेश आदि पर्दछन् । तृषितको यस कृतिमा व्यवहारिक ज्ञानको कमी देखापरेको छ । दोस्रो शिवेतर क्षतितर्फ हेर्दा यदाकदा आदर्शवादको चर्चा उनको कृतिमा देखापर्दछ । मानवतावाद र रोमान्टिक सन्दर्भमा उनी सचेत स्रष्टाका रुपमा उभिएका छन् । काव्य प्रयोजनको तेस्रो पक्ष छ सद्य–परनिर्वृति अर्थात् रमणीयताको सन्चार । यसमा तृषितको कृति अब्बल रुपमा उभिएको छ अर्थात् पाठकलाई आनन्द दिन कृति सक्षम छ । अन्तिम काव्य–प्रयोजन कान्तसम्मित उपदेश अर्थात् आदर्शको उपस्थापनमा कृति निक्खर आदर्शवादी र मानवतावादी रङ्मा नदेखिए पनि ती रङ्ग वा स्वरको उपस्थिति कृतिमा पाइन्छ ।
(छ) कृतिको शक्ति र सीमा
गीतसङ्ग्रह स्वच्छन्दवादी धारमा यथार्थवादी भएर सुन्दर र कलात्मक शैलीमा बगेको पाइन्छ । काव्यको केन्द्रीय विषयवस्तुमा प्रेम, मन, जीवन र मृत्यु रहेका छन् । जीवन र जगतका विसङ्गतिविरुद्ध तृषितका अस्तित्ववादी स्वर गीतमा प्रकट भएका छन् । अतियथार्थवादीझैं स्वप्न, अर्धजाग्रम, विभ्रमको अवस्थाको खोजी उनले गरेका छैनन् ।
(ज) उपसंहार
गीतकार तृषित यथार्थवादी धरातलमा उभिएर रोमाण्टिक भूमरीमा बहँदै आकर्षक विम्बका अलङ्कारले युक्त भावपूर्ण काव्यचेतनाले मुटु छुने रचना गर्न सिपालु कलाकार र गीतकार हुन् । उनी अतियथथार्थवादी भएर स्वप्न, विभ्रम, अर्धजाग्रम अवस्था आदिको खोजमा नभौंतारिकनै पनि पाठकलाई आकर्षित गर्न गीतहरुमार्फत् सक्षम र सफल छन् । उनी जीवनप्रति सकारात्मक र इमान्दार छन् । जीवन र मृत्युको चिन्ता गर्छन् अर्थात् जीवनलाई माया गर्छन् । उनी प्रेमका गीत लेखेर वा गाएर कहिल्यै नथाक्ने गायक हुन् । तापनि, जीवन र जगतलाई उपयोगी हुने स्वाद पस्कन उनी चुकेका छैनन् । तृषितका गीतिभावले पाठकको मनमा पक्कै एउटा मीठो स्वाद छाड्छ–छाड्छ, यति म ठोकेरै भन्न सक्छु ।

सन्दर्भ सामग्री
राममान तृषित, मनदेखि मनसम्म, काठमाडौं ः वाशु शशी स्मृति परिषद्, २०६५ ।

Dr. Nawa Raj

Dr. Nawa Raj Subba is a public health specialist, researcher, and author with over three decades of experience in healthcare management in Nepal. He has contributed to public health research, operational studies, and intercultural psychology. In addition to his work in health, he has published books and articles on Nepali literature, culture, and music. His contributions have been recognized by civil society, the government of Nepal, and international audiences. Currently, he is engaged in public health and intercultural psychology studies.