डा. नवराज सुब्बा~
पछि फर्केर हेर्दा, तेह्रौँ शताब्दीपूर्व मानिसको चेतना स्तर ईश्वरमा केन्द्रित थियो । उसबेला सबै कुराको कारण उही ईश्वरलाई मानिन्थ्यो । सम्भवतः डर, त्रासबाट बच्न जिज्ञासाको उत्तर दिन साथै समाजलाई सदाचार बनाउन उक्त दर्शन र मार्ग मानिसले अपनाए होलान् । तेह्रौँ शताब्दीदेखि अठारौँ शताब्दीका मानिसको चेतनास्तर अलि माथि उठेको देखिन्छ । त्यसबेला उनीहरुले जीवन र जगतलाई बुझ्न नसकिने क्लिष्ट बनाए । सबैलाई ईश्वरको अस्तित्व जँचेन तापनि ईश्वरको सट्टा मानिसले कुनै अलौकिक शक्तिमा आस्था थाले । समाजका पुरोहित वर्गले समाजको अमूर्त ढङ्गले भावना मिसाएर जिज्ञासा मेट्ने प्रयास गरे । जसको लागि उनीहरुले साहित्यको सहारा लिए । फलस्वरुप त्यसैबेला सामाजिक चिन्तन बढेकाले कालजयी साहित्यिक कृति रचना भए । उन्नाइसौँ शताब्दीमा आएर मानिसले अब साहित्यका काल्पनिक कुरामा पनि चित्त बुझाउन छाडे । उनीहरुलाई तथ्य र प्रमाणले बुझिने कुरा मात्र विश्वास गर्न थाले जसलाई सकारात्मकवाद (Positivism) भनिन्छ (Michel, 2018) । यसरी वैज्ञानिक युग आरम्भ भयो ।
इतिहासकार एलेन डेयल डेनियल भन्नुहन्छ– “मानिस अझै द्वैध चरित्रका छन् । मानिस कहिले तार्किक र पारदर्शी कुरा गर्ने गर्छन् तर कहिले अविवेकी र अपारदर्शी व्यवहारसमेत गर्ने गर्दछन् । विषयगत रुपमा विज्ञान, इञ्जिनियरिङ, अर्थशास्त्रमा मानिस करिब ८० प्रतिशत मानिस तर्कपूर्ण र पारदर्शी कुरा गर्ने गर्दछन् । धर्म, राजनीति, सामाजिक अन्तरक्रिया, दर्शन र कानुनका क्षेत्रमा ८० प्रतिशत मानिस विवेकहीन र अपारदर्शी व्यवहार देखाउँछन्” (Daniel, 2010) । विद्वान लेखकको लामो अनुभवको उक्त निचोड मननीय छ । कुन कुन क्षेत्रमा हामी कस्ता सोंच राख्छौं वा व्यवहार गर्दछौँ त्यसको ऐना देखाउने काम लेखकले गरिदिएका छन् ।
हिजोका रक्तरञ्जित काला दिनलाई राजाका वीरताका फूलबुट्टा भरेका इतिहास पढेर हामी रोमाञ्चित हुन्छौँ । भावनामा अतीत जति मीठो लाग्छन् । वास्तवमा समग्र अतीत मीठोभन्दा तीतो बढी थियो । आधुनिक युगको उदय त्यत्ति सजिलै भएको होइन । कैयौँ वीर र सोझा मानिसको बलिदान र योगदानले बर्बरता, दासप्रथा, सतीप्रथा जस्ता काला दिन अन्त्य भए । लाखौँ मानिसका बलिदानले हासिल भएको स्वतन्त्रता, मानवअधिकार जस्ता उज्याला मानव चेतनाको अभ्युदय र विकास धेरै लामो कालखण्डमा मात्र सम्भव भएका हुन् । आज मानिसमा राजनीतिक सत्ता मात्र होइन ईश्वरीय सत्तालाई समेत चुनौती दिने आत्मबल पलाएको छ । अब कसैले पनि ईश्वरको नाममा अन्याय अत्याचार गर्न पाउँदैनन् । अब मानव जाति त्यस्ता अँध्यारा रातलाई फर्कन नदिन सचेत भएका छन् । यद्यपि युगलाई पछाडि धकेल्ने शक्ति विद्यमान छन् ।
आजको युगमा आफूलाई ईश्वरद्वारा शासित भएको दास मनोवृत्ति र संस्कृतिमा विश्वास गर्ने हो भने हामी एक्काइसौँ शताब्दीमा रहेको बेकार छ । वैज्ञानिक दृष्टिकोणले सोच्ने, खोज्ने र अघि बढ्ने प्रयत्न नगरे अब हामी पछि पर्नेछौँ । जीव विकाससम्बन्धी डार्विनको सिद्धान्त अनुरुप वातावरणमा अनुकूलित हुने वा प्रतिस्पर्धामा उत्रेर जित्नेको मात्र बाँच्ने सम्भवना रहन्छ (Darwin, 1836-42) । प्रतिस्पर्धामा जित्ने भनेको हिजो जस्तो धनुकाँण हान्न वीर वा संस्कृतिलिप्त भएर होइन आधुनिक युगअनुसारको वैज्ञानिक दृष्टिकोण, धारणा सोच र शैलीको विकास गर्नुपर्दछ ।
हुन त हामीमा पुर्खाका दिन वा अतीत सम्झेर वर्तमानमा अति रोमाञ्चित हुने बानी छ । सम्भवतः बाल्यकालमा रोमाञ्चक दन्त्यकथा सुनेर परेको प्रभावले त्यसो भएको हुनसक्छ । खासगरी हिन्दू धर्मशास्त्रले उहिले सत्य युग राम्रो थियो, हाम्रा पुर्खा महान् थिए भन्ने पूर्वाग्रह दिमाग र समाजमा लादेको छ । तर मानवशास्त्रले प्रागैतिहासकाल भन्दा वर्तमानकालमा समग्र मानव जनजीवन सहज हुँदै गएको देखाउँछ । ती धार्मिक ग्रन्थ र दन्त्यकथालाई अब वैज्ञानिक दृष्टिकोणले पुनःव्याख्या गर्न जरूरी भएको छ । लोकसाहित्यको सही ढङ्गले अध्ययन, विश्लेषण र संश्लेषण गर्नुपर्दछ भन्ने मेरो मान्यता छ ।
कल्पना र भावनामा बुनिएका र फष्टाएका लोकसाहित्यको मर्म बुझ्नुपर्दछ (EssaysUK, 2018) । मुन्धुम या वेदलाई मात्र होइन लेखिएका सबै इतिहासलाई आँखा चिम्लेर मान्न सकिन्न । कुनै पनि ज्ञानको आधार र पृष्ठभूमि तथ्य र प्रमाणमा आधारित हुनुपर्दछ । भ्रमको तथ्य र तथ्यको सत्य खुट्याउनु शोधको ध्येय हो । भनिन्छ, सत्यनिकट पुग्नु शिव (सत्य) दर्शन हो, यही नै अध्ययनको ध्येय पनि हो ।
आधुनिक मानिसको उद्भव आजभन्दा करिब २००,००० वर्षअघि अफ्रिकामा भयो (Wang, Li, Sun et al., 2012) । आजभन्दा ७०,००० वर्षअघि मानव चेतनाको विकास भयो । आजभन्दा ५०,००० वर्षअघि मानिसले सुँगुरको चित्र गुफका भित्तामा कुँदे । इण्डोनेसियाका आदिवासीको उक्त हस्तचिन्ह नै मानव चेतनाको आदि चिन्ह मानिन्छ । त्यसपछि ३०,०० अघि युरोपमा भेटिएका मानव निर्मित हातको हत्केलाको चित्र पनि आदि मानव चेतनाका चिन्ह थिए । मानवशास्त्रको भनाइअनुसार १४,००० वर्ष अघि सर्वप्रथम मध्यपूर्वमा मानिसले ईश्वरीय सत्ता वा ईश्वरको अस्तिङ्खवको कल्पना गरेका थिए (Armstrong, 2003) । १२,००० वर्षअघि मानव जातिले कृषि पेसा आरम्भ गरेपछि मानिसको जीवनमा आमूल परिवर्तन आयो । केवल ५०० वर्ष अघिदेखि मात्र मानिसले विज्ञानको विकास गरे । उनीहरुले त्यसपछि हरेक घटनालाई वैज्ञानिक ढङ्गले कारण सोच्न र खोज्न थाले (Harari, 2014) । मानव उद्विकासमा देखापरेका यी चार मुख्य विकासक्रम युगान्तकारी कोशेढुङ्गा हुन् ।
उल्लिखित आधारमा हाम्रा धर्मग्रन्थ, मुन्धुम, वेद, मिथक अधिकतम् ७०,००० वर्षभन्दा अघिका हुन असम्भव छन् । मुन्धुम र वेदमा वर्णित आदिम बताइने विवरणले समाज विकासक्रमको कृषियुगीन मानव पात्रसित तादात्म्यता राख्दछन् । त्यसैले ती पात्र आजभन्दा बढीमा १४ हजार वर्ष अघिका मात्र हुन् । ऋग्वेदको रचना तथा लेखनकाल ईपु १५०० देखि ईपु ५०० सम्म भएको थियो (Sanijit, 2011) । यसकारण सबैभन्दा पुरानो धार्मिक ग्रन्थ पनि आजभन्दा मोटामोटी ३५०० वर्ष भन्दा पुरानो छैन । लेप्मुहाङ मुन्धुम तथा मत्स्य पुराणमा वर्णित मिथक ईशापूर्व ३००० देखि ईशापूर्व २८२० मा घटित भएको हुनसक्छ, बाढी प्रलयकाल मोटामोटी ५००० वर्ष पुराना हुनसक्छन् (Subba, 2019) । अतः आजसम्म पुरानो मानिएको लिखित ग्रन्थ वेद, पुराण आदि बढीमा ६०००–५००० वर्ष पुराना स्मृति हुन् । मुन्धुमको पुराकथा पनि यसकै वरिपरि घुमेको छ ।
सिन्धघाँटी हरप्पा सभ्यता (ईशापूर्व ३३०० देखि ईशापूर्व १७००) कालीन अवशेषमा भेटिएका शिव, पशुपतिको चिन्हले किरात अस्तित्व र पहिचानलाई भारतवर्षमा करिब ६००० वर्ष पुराना जाति बताउँछ । मुजोङ्ना खेयोङना मुन्धुममा वर्णित किरात याक्थुङका पुर्खा बजु (यूमा) ले तान बुनेको मिथकले पनि यूमालाई कृषियुगीन पात्र झल्काउँछ । यूमाको तान बुन्ने कलालाई चीनको सिल्करोडको विकासक्रमसित पनि जोड्न सकिन्छ । किनभने ईशापूर्व १५०० अघि नै मध्यएसियादेखि अरब हुँदै युरोपसम्मको रेसम व्यापारमार्ग खोलिएको थियो (Bullet, 2008) । किरात याक्थुङको भाषा सिचुवानबाट उद्भव भएर भोट-बर्मेली भाषा परिवार नामले लिम्बुवान आएको तथ्य आनुवंशिकी भाषा विज्ञानले बताउँछ (VanDriem, 2005) । अतः हाम्रा मुन्धुम, वेद, लोकआख्यानले मोटामोटी ५-६ हजार वर्ष पुराना स्मृति सम्झेका छन् । हामीले हाम्रा धार्मिक ग्रन्थ, लोकसाहित्य निर्माणको पृष्ठभूमि हेरेर यिनीहरुको विशेषता र सीमा बुझ्न जरूरी हुन्छ ।
(‘किरात लिम्बू संस्कृतिः मानवशास्त्रीय विवेचना’ बाट)
डा. नवराज सुब्बा~
पछि फर्केर हेर्दा, तेह्रौँ शताब्दीपूर्व मानिसको चेतना स्तर ईश्वरमा केन्द्रित थियो । उसबेला सबै कुराको कारण उही ईश्वरलाई मानिन्थ्यो । सम्भवतः डर, त्रासबाट बच्न जिज्ञासाको उत्तर दिन साथै समाजलाई सदाचार बनाउन उक्त दर्शन र मार्ग मानिसले अपनाए होलान् । तेह्रौँ शताब्दीदेखि अठारौँ शताब्दीका मानिसको चेतनास्तर अलि माथि उठेको देखिन्छ । त्यसबेला उनीहरुले जीवन र जगतलाई बुझ्न नसकिने क्लिष्ट बनाए । सबैलाई ईश्वरको अस्तित्व जँचेन तापनि ईश्वरको सट्टा मानिसले कुनै अलौकिक शक्तिमा आस्था थाले । समाजका पुरोहित वर्गले समाजको अमूर्त ढङ्गले भावना मिसाएर जिज्ञासा मेट्ने प्रयास गरे । जसको लागि उनीहरुले साहित्यको सहारा लिए । फलस्वरुप त्यसैबेला सामाजिक चिन्तन बढेकाले कालजयी साहित्यिक कृति रचना भए । उन्नाइसौँ शताब्दीमा आएर मानिसले अब साहित्यका काल्पनिक कुरामा पनि चित्त बुझाउन छाडे । उनीहरुलाई तथ्य र प्रमाणले बुझिने कुरा मात्र विश्वास गर्न थाले जसलाई सकारात्मकवाद (Positivism) भनिन्छ (Michel, 2018) । यसरी वैज्ञानिक युग आरम्भ भयो ।
इतिहासकार एलेन डेयल डेनियल भन्नुहन्छ– “मानिस अझै द्वैध चरित्रका छन् । मानिस कहिले तार्किक र पारदर्शी कुरा गर्ने गर्छन् तर कहिले अविवेकी र अपारदर्शी व्यवहारसमेत गर्ने गर्दछन् । विषयगत रुपमा विज्ञान, इञ्जिनियरिङ, अर्थशास्त्रमा मानिस करिब ८० प्रतिशत मानिस तर्कपूर्ण र पारदर्शी कुरा गर्ने गर्दछन् । धर्म, राजनीति, सामाजिक अन्तरक्रिया, दर्शन र कानुनका क्षेत्रमा ८० प्रतिशत मानिस विवेकहीन र अपारदर्शी व्यवहार देखाउँछन्” (Daniel, 2010) । विद्वान लेखकको लामो अनुभवको उक्त निचोड मननीय छ । कुन कुन क्षेत्रमा हामी कस्ता सोंच राख्छौं वा व्यवहार गर्दछौँ त्यसको ऐना देखाउने काम लेखकले गरिदिएका छन् ।
हिजोका रक्तरञ्जित काला दिनलाई राजाका वीरताका फूलबुट्टा भरेका इतिहास पढेर हामी रोमाञ्चित हुन्छौँ । भावनामा अतीत जति मीठो लाग्छन् । वास्तवमा समग्र अतीत मीठोभन्दा तीतो बढी थियो । आधुनिक युगको उदय त्यत्ति सजिलै भएको होइन । कैयौँ वीर र सोझा मानिसको बलिदान र योगदानले बर्बरता, दासप्रथा, सतीप्रथा जस्ता काला दिन अन्त्य भए । लाखौँ मानिसका बलिदानले हासिल भएको स्वतन्त्रता, मानवअधिकार जस्ता उज्याला मानव चेतनाको अभ्युदय र विकास धेरै लामो कालखण्डमा मात्र सम्भव भएका हुन् । आज मानिसमा राजनीतिक सत्ता मात्र होइन ईश्वरीय सत्तालाई समेत चुनौती दिने आत्मबल पलाएको छ । अब कसैले पनि ईश्वरको नाममा अन्याय अत्याचार गर्न पाउँदैनन् । अब मानव जाति त्यस्ता अँध्यारा रातलाई फर्कन नदिन सचेत भएका छन् । यद्यपि युगलाई पछाडि धकेल्ने शक्ति विद्यमान छन् ।
आजको युगमा आफूलाई ईश्वरद्वारा शासित भएको दास मनोवृत्ति र संस्कृतिमा विश्वास गर्ने हो भने हामी एक्काइसौँ शताब्दीमा रहेको बेकार छ । वैज्ञानिक दृष्टिकोणले सोच्ने, खोज्ने र अघि बढ्ने प्रयत्न नगरे अब हामी पछि पर्नेछौँ । जीव विकाससम्बन्धी डार्विनको सिद्धान्त अनुरुप वातावरणमा अनुकूलित हुने वा प्रतिस्पर्धामा उत्रेर जित्नेको मात्र बाँच्ने सम्भवना रहन्छ (Darwin, 1836-42) । प्रतिस्पर्धामा जित्ने भनेको हिजो जस्तो धनुकाँण हान्न वीर वा संस्कृतिलिप्त भएर होइन आधुनिक युगअनुसारको वैज्ञानिक दृष्टिकोण, धारणा सोच र शैलीको विकास गर्नुपर्दछ ।
हुन त हामीमा पुर्खाका दिन वा अतीत सम्झेर वर्तमानमा अति रोमाञ्चित हुने बानी छ । सम्भवतः बाल्यकालमा रोमाञ्चक दन्त्यकथा सुनेर परेको प्रभावले त्यसो भएको हुनसक्छ । खासगरी हिन्दू धर्मशास्त्रले उहिले सत्य युग राम्रो थियो, हाम्रा पुर्खा महान् थिए भन्ने पूर्वाग्रह दिमाग र समाजमा लादेको छ । तर मानवशास्त्रले प्रागैतिहासकाल भन्दा वर्तमानकालमा समग्र मानव जनजीवन सहज हुँदै गएको देखाउँछ । ती धार्मिक ग्रन्थ र दन्त्यकथालाई अब वैज्ञानिक दृष्टिकोणले पुनःव्याख्या गर्न जरूरी भएको छ । लोकसाहित्यको सही ढङ्गले अध्ययन, विश्लेषण र संश्लेषण गर्नुपर्दछ भन्ने मेरो मान्यता छ ।
कल्पना र भावनामा बुनिएका र फष्टाएका लोकसाहित्यको मर्म बुझ्नुपर्दछ (EssaysUK, 2018) । मुन्धुम या वेदलाई मात्र होइन लेखिएका सबै इतिहासलाई आँखा चिम्लेर मान्न सकिन्न । कुनै पनि ज्ञानको आधार र पृष्ठभूमि तथ्य र प्रमाणमा आधारित हुनुपर्दछ । भ्रमको तथ्य र तथ्यको सत्य खुट्याउनु शोधको ध्येय हो । भनिन्छ, सत्यनिकट पुग्नु शिव (सत्य) दर्शन हो, यही नै अध्ययनको ध्येय पनि हो ।
आधुनिक मानिसको उद्भव आजभन्दा करिब २००,००० वर्षअघि अफ्रिकामा भयो (Wang, Li, Sun et al., 2012) । आजभन्दा ७०,००० वर्षअघि मानव चेतनाको विकास भयो । आजभन्दा ५०,००० वर्षअघि मानिसले सुँगुरको चित्र गुफका भित्तामा कुँदे । इण्डोनेसियाका आदिवासीको उक्त हस्तचिन्ह नै मानव चेतनाको आदि चिन्ह मानिन्छ । त्यसपछि ३०,०० अघि युरोपमा भेटिएका मानव निर्मित हातको हत्केलाको चित्र पनि आदि मानव चेतनाका चिन्ह थिए । मानवशास्त्रको भनाइअनुसार १४,००० वर्ष अघि सर्वप्रथम मध्यपूर्वमा मानिसले ईश्वरीय सत्ता वा ईश्वरको अस्तिङ्खवको कल्पना गरेका थिए (Armstrong, 2003) । १२,००० वर्षअघि मानव जातिले कृषि पेसा आरम्भ गरेपछि मानिसको जीवनमा आमूल परिवर्तन आयो । केवल ५०० वर्ष अघिदेखि मात्र मानिसले विज्ञानको विकास गरे । उनीहरुले त्यसपछि हरेक घटनालाई वैज्ञानिक ढङ्गले कारण सोच्न र खोज्न थाले (Harari, 2014) । मानव उद्विकासमा देखापरेका यी चार मुख्य विकासक्रम युगान्तकारी कोशेढुङ्गा हुन् ।
उल्लिखित आधारमा हाम्रा धर्मग्रन्थ, मुन्धुम, वेद, मिथक अधिकतम् ७०,००० वर्षभन्दा अघिका हुन असम्भव छन् । मुन्धुम र वेदमा वर्णित आदिम बताइने विवरणले समाज विकासक्रमको कृषियुगीन मानव पात्रसित तादात्म्यता राख्दछन् । त्यसैले ती पात्र आजभन्दा बढीमा १४ हजार वर्ष अघिका मात्र हुन् । ऋग्वेदको रचना तथा लेखनकाल ईपु १५०० देखि ईपु ५०० सम्म भएको थियो (Sanijit, 2011) । यसकारण सबैभन्दा पुरानो धार्मिक ग्रन्थ पनि आजभन्दा मोटामोटी ३५०० वर्ष भन्दा पुरानो छैन । लेप्मुहाङ मुन्धुम तथा मत्स्य पुराणमा वर्णित मिथक ईशापूर्व ३००० देखि ईशापूर्व २८२० मा घटित भएको हुनसक्छ, बाढी प्रलयकाल मोटामोटी ५००० वर्ष पुराना हुनसक्छन् (Subba, 2019) । अतः आजसम्म पुरानो मानिएको लिखित ग्रन्थ वेद, पुराण आदि बढीमा ६०००–५००० वर्ष पुराना स्मृति हुन् । मुन्धुमको पुराकथा पनि यसकै वरिपरि घुमेको छ ।
सिन्धघाँटी हरप्पा सभ्यता (ईशापूर्व ३३०० देखि ईशापूर्व १७००) कालीन अवशेषमा भेटिएका शिव, पशुपतिको चिन्हले किरात अस्तित्व र पहिचानलाई भारतवर्षमा करिब ६००० वर्ष पुराना जाति बताउँछ । मुजोङ्ना खेयोङना मुन्धुममा वर्णित किरात याक्थुङका पुर्खा बजु (यूमा) ले तान बुनेको मिथकले पनि यूमालाई कृषियुगीन पात्र झल्काउँछ । यूमाको तान बुन्ने कलालाई चीनको सिल्करोडको विकासक्रमसित पनि जोड्न सकिन्छ । किनभने ईशापूर्व १५०० अघि नै मध्यएसियादेखि अरब हुँदै युरोपसम्मको रेसम व्यापारमार्ग खोलिएको थियो (Bullet, 2008) । किरात याक्थुङको भाषा सिचुवानबाट उद्भव भएर भोट-बर्मेली भाषा परिवार नामले लिम्बुवान आएको तथ्य आनुवंशिकी भाषा विज्ञानले बताउँछ (VanDriem, 2005) । अतः हाम्रा मुन्धुम, वेद, लोकआख्यानले मोटामोटी ५-६ हजार वर्ष पुराना स्मृति सम्झेका छन् । हामीले हाम्रा धार्मिक ग्रन्थ, लोकसाहित्य निर्माणको पृष्ठभूमि हेरेर यिनीहरुको विशेषता र सीमा बुझ्न जरूरी हुन्छ ।
(‘किरात लिम्बू संस्कृतिः मानवशास्त्रीय विवेचना’ बाट)
Dr. Nawa Raj
Dr. Nawa Raj Subba is a public health specialist who has more than three and a half decades of experience working in public healthcare management at the Ministry of Health and Population in Nepal. In the spirit of public-private partnerships to expand access to health care in rural communities in Eastern Nepal, he played a vital role in leading operational research. He has also independently researched public health and intercultural psychology in Nepal. He published his works in books and journals. Nepali literature, culture, and music recognized him as an author. He has written artistic and cultural texts and CDs. His work has been acknowledged and appreciated by civil society, the government of Nepal, and abroad. He is now involved in Public Health and Intercultural Psychology studies in Nepal.