डा. नवराज सुब्बा
मानिसले सबैभन्दा बढी चाहेको कुरा के हो भनेर सोधेमा सबैले ‘खुशी’ नै उत्तर दिनेछन् । मानिसले धेरै अघि देखि खोजेको र अझै पनि पूर्ण रुपमा पाउन नसकेको यो खुशी नै हो । खुशीको बारेमा मानिसले धेरै सोचे, विचारे तर अझै पनि मानिस निक्र्यौलमा पुगेका छैनन् । आखिर यो खुशी के हो ?
यो खुशी विषयमा ग्रीसेली दार्शनिक अरस्तुले सर्वप्रथम दर्शन नै स्थापित गरे । उनका अनुसार खुशी भनेको असल मानिस हुनु हो । साथै कसैको दासत्वमा नपरिकन स्वाभिमानमपूर्वक बाँच्नुलाई नै अरस्तुले खुशी माने । यसैले खुशी एउटा लक्ष्य बन्यो र हासिल गर्न कठिन भयो । अर्का ग्रीसेली दार्शनिक एपिक्युरसका अनुसार खुशी सानातिना कुराबाटै प्राप्त हुने गर्दछ ।
पश्चिम जगतमा खुशीबारे अवधारणागत परिवर्तनमा क्रिश्चियन धर्मको उदयपश्चात प्रभाव परेको पाइन्छ । उक्त धर्मले खुशी यो लोकमा नपाइने तथा परलोकमा मात्र पाइने चीज मानेको छ । वलिदान गरेपछि मात्र खुशी आगामी जन्ममा पाइने वस्तु भएकाले यस लोकमा त्यो आशा नगर्न मानिसलाई संकेत गरेको छ ।
शिक्षाको प्रकाश र बजारको विकास तथा पूँजीवादको उदयपछि पश्चिमी जगतमा खुशीको परिभाषामा परिवर्तन आयो । पूँजीवादले व्यक्तिगत स्वार्थ पूरा गर्दै पूँजी र वस्तु संकलन गर्नु अनि आत्मपूर्तिबाट नै खुशी पाइने अर्थात् वस्तुको संग्रहबाट पाइने वस्तुको रुपमा खुशीलाई लिन थाल्यो ।
सन् ५० र ६० को दशकमा खुशी राजनीतिक तथा सामाजिक–साँस्कृति मूल्य र मान्यतामा आधारित हुन गयो । समाजमा मानिसले दासताबाट मुक्ति पाउनु, मुलुकले स्वतन्त्रता पाउनु र विभिन्न अधिकार पाउनुलाई खुशी मान्न थाले । त्यसबेला व्यापारिक घराना र त्यसलाई प्रबर्धन गर्ने आमसंचारले खुशी भनेको उपभोगवाद र उत्पादन प्रणाली वा सामग्रीबाट प्राप्त हुने अवस्था भनेर धुँवाधार विज्ञापन गरे । यसरी नयाँ नयाँ वस्तुको उपभोगले नै खुशी मिल्छ भनेर सबैको दिमागमा घोलिदिए ।
खुशी सम्बन्धमा यौन मनोविज्ञानले पनि प्रभाव पारेको छ । बीसौं शताब्दीमा सिग्मण्ड फ्रायडको यौनवादी सिद्धान्तले पनि मानिसको इच्छा, सन्तुष्टि र व्यवहारको व्याख्या गरेको छ । अर्का यौन मनोवैज्ञानिक विलियम रिकले स्वच्छन्द प्रेम र यौनिकतासित खुशीलाई जोडेर खुशीको व्याखा गरिदिएका छन् । यसरी खुशीलाई यौनवादी दृष्टिकोणले पनि व्याख्या, विश्लेषण गर्ने तथा हेर्ने र बुझ्ने गरिन्छ ।
सन् ८० को दशकमा राजनीतिक परिवर्तनले विश्वमा पुनः व्यापारिकरणमा गति ल्यायो । उपभोक्तावादको वकालत र विकास गर्न अमेरिका लगायत पश्चिमी जगतमा संचार माध्ययले ठूलो भूमिका खेल्यो । यसले व्यक्तिवादी सोंच र उपभोक्तावादी चेतनालाई मलजल ग¥यो । फलस्वरुप विश्वको संस्कृति परिवर्तन र सोंचमा खुशी भनेको व्यक्तिले कुनै वस्तुको उपभोग गर्दा हासिल हुने जनधारणाको विजारोपण र विकास जनमानसमा गरि दियो ।
कार्ल सेडरस्ट्रोमको ह्युमन पोटेन्सिय मुभमेण्ट (१९६०) का अनुसार खुशीलाई एउटा कल्पना (फेन्ट्यासी) मान्दछन् । उनी भन्छन् पूँजीवाद सिद्धान्तले मानिसलाई खुशीको लागि सम्पत्ति र वस्तुको संकलन गर्ने प्रवृत्तिले गर्दा मानिसबीच असमान बनाइदियो । पूँजीवाद भित्र व्यक्तिको इच्छा, प्रतिस्पर्धा, इज्जत जस्ता कुराहरुले प्रश्रय पाएता पनि मानिसको व्यक्तिगत खुशीलाई खोजीको केन्द्र बनाइदियो । उनले खुशीलाई व्यक्तिगत स्तरमा केन्द्रीत गर्नुलाई पूँजीवादको गलत परम्परा र परिणाम मानेका छन् । पूँजीवादले सदा आनन्दानुभूति र सन्तुष्टीको मात्र वकालत गर्ने गरेको छ ।
हुन त आजकल मानिसहरु योग र ध्यान गरेर पनि खुशी हासिल गर्न खोजेको देखिन्छ । कार्ल सेडरस्ट्रोमले कतै मानिस स्वयम् आज खुशी पाउने अर्को साधन त बनिरहेका छैनन् भनेर सचेत हुन सल्लाह दिन्छन् । उनको विचारमा मानिस एक्लैले खुशी प्राप्त हुने कुरो होइन । मानिसले खुशी प्राप्त गर्न पहिले उसको वरिपरिको समाज, वातावरणसित उसले राम्ररी घुलमिल हुन सक्नुपर्दछ । समानता, समुदाय, समस्या, सहानुभूति जस्ता यथार्थसित मानिसले साक्षात्कार गरेर मात्र मानिसलाई खुशी मिल्छ, भनेर उनले बताएका छन् । विश्वमञ्चमा प्रक्षेपित खुशीको नयाँ परिभाषा समेट्ने यो अत्यन्त व्यवहारवादी, र समुदायमुखी तथा जनमुखी सिद्धान्तको वकालत हुन थालेको छ । अन्तर्मुखी हैन वाह्यमुखी, व्यक्तिवादी हैन समुदायमुखी चेतनाले ओतप्रोत त्यस्तो सिद्धान्तको आवश्यकता र खाँचो त हामीलाई परेको छ ।
डा. नवराज सुब्बा
मानिसले सबैभन्दा बढी चाहेको कुरा के हो भनेर सोधेमा सबैले ‘खुशी’ नै उत्तर दिनेछन् । मानिसले धेरै अघि देखि खोजेको र अझै पनि पूर्ण रुपमा पाउन नसकेको यो खुशी नै हो । खुशीको बारेमा मानिसले धेरै सोचे, विचारे तर अझै पनि मानिस निक्र्यौलमा पुगेका छैनन् । आखिर यो खुशी के हो ?
यो खुशी विषयमा ग्रीसेली दार्शनिक अरस्तुले सर्वप्रथम दर्शन नै स्थापित गरे । उनका अनुसार खुशी भनेको असल मानिस हुनु हो । साथै कसैको दासत्वमा नपरिकन स्वाभिमानमपूर्वक बाँच्नुलाई नै अरस्तुले खुशी माने । यसैले खुशी एउटा लक्ष्य बन्यो र हासिल गर्न कठिन भयो । अर्का ग्रीसेली दार्शनिक एपिक्युरसका अनुसार खुशी सानातिना कुराबाटै प्राप्त हुने गर्दछ ।
पश्चिम जगतमा खुशीबारे अवधारणागत परिवर्तनमा क्रिश्चियन धर्मको उदयपश्चात प्रभाव परेको पाइन्छ । उक्त धर्मले खुशी यो लोकमा नपाइने तथा परलोकमा मात्र पाइने चीज मानेको छ । वलिदान गरेपछि मात्र खुशी आगामी जन्ममा पाइने वस्तु भएकाले यस लोकमा त्यो आशा नगर्न मानिसलाई संकेत गरेको छ ।
शिक्षाको प्रकाश र बजारको विकास तथा पूँजीवादको उदयपछि पश्चिमी जगतमा खुशीको परिभाषामा परिवर्तन आयो । पूँजीवादले व्यक्तिगत स्वार्थ पूरा गर्दै पूँजी र वस्तु संकलन गर्नु अनि आत्मपूर्तिबाट नै खुशी पाइने अर्थात् वस्तुको संग्रहबाट पाइने वस्तुको रुपमा खुशीलाई लिन थाल्यो ।
सन् ५० र ६० को दशकमा खुशी राजनीतिक तथा सामाजिक–साँस्कृति मूल्य र मान्यतामा आधारित हुन गयो । समाजमा मानिसले दासताबाट मुक्ति पाउनु, मुलुकले स्वतन्त्रता पाउनु र विभिन्न अधिकार पाउनुलाई खुशी मान्न थाले । त्यसबेला व्यापारिक घराना र त्यसलाई प्रबर्धन गर्ने आमसंचारले खुशी भनेको उपभोगवाद र उत्पादन प्रणाली वा सामग्रीबाट प्राप्त हुने अवस्था भनेर धुँवाधार विज्ञापन गरे । यसरी नयाँ नयाँ वस्तुको उपभोगले नै खुशी मिल्छ भनेर सबैको दिमागमा घोलिदिए ।
खुशी सम्बन्धमा यौन मनोविज्ञानले पनि प्रभाव पारेको छ । बीसौं शताब्दीमा सिग्मण्ड फ्रायडको यौनवादी सिद्धान्तले पनि मानिसको इच्छा, सन्तुष्टि र व्यवहारको व्याख्या गरेको छ । अर्का यौन मनोवैज्ञानिक विलियम रिकले स्वच्छन्द प्रेम र यौनिकतासित खुशीलाई जोडेर खुशीको व्याखा गरिदिएका छन् । यसरी खुशीलाई यौनवादी दृष्टिकोणले पनि व्याख्या, विश्लेषण गर्ने तथा हेर्ने र बुझ्ने गरिन्छ ।
सन् ८० को दशकमा राजनीतिक परिवर्तनले विश्वमा पुनः व्यापारिकरणमा गति ल्यायो । उपभोक्तावादको वकालत र विकास गर्न अमेरिका लगायत पश्चिमी जगतमा संचार माध्ययले ठूलो भूमिका खेल्यो । यसले व्यक्तिवादी सोंच र उपभोक्तावादी चेतनालाई मलजल ग¥यो । फलस्वरुप विश्वको संस्कृति परिवर्तन र सोंचमा खुशी भनेको व्यक्तिले कुनै वस्तुको उपभोग गर्दा हासिल हुने जनधारणाको विजारोपण र विकास जनमानसमा गरि दियो ।
कार्ल सेडरस्ट्रोमको ह्युमन पोटेन्सिय मुभमेण्ट (१९६०) का अनुसार खुशीलाई एउटा कल्पना (फेन्ट्यासी) मान्दछन् । उनी भन्छन् पूँजीवाद सिद्धान्तले मानिसलाई खुशीको लागि सम्पत्ति र वस्तुको संकलन गर्ने प्रवृत्तिले गर्दा मानिसबीच असमान बनाइदियो । पूँजीवाद भित्र व्यक्तिको इच्छा, प्रतिस्पर्धा, इज्जत जस्ता कुराहरुले प्रश्रय पाएता पनि मानिसको व्यक्तिगत खुशीलाई खोजीको केन्द्र बनाइदियो । उनले खुशीलाई व्यक्तिगत स्तरमा केन्द्रीत गर्नुलाई पूँजीवादको गलत परम्परा र परिणाम मानेका छन् । पूँजीवादले सदा आनन्दानुभूति र सन्तुष्टीको मात्र वकालत गर्ने गरेको छ ।
हुन त आजकल मानिसहरु योग र ध्यान गरेर पनि खुशी हासिल गर्न खोजेको देखिन्छ । कार्ल सेडरस्ट्रोमले कतै मानिस स्वयम् आज खुशी पाउने अर्को साधन त बनिरहेका छैनन् भनेर सचेत हुन सल्लाह दिन्छन् । उनको विचारमा मानिस एक्लैले खुशी प्राप्त हुने कुरो होइन । मानिसले खुशी प्राप्त गर्न पहिले उसको वरिपरिको समाज, वातावरणसित उसले राम्ररी घुलमिल हुन सक्नुपर्दछ । समानता, समुदाय, समस्या, सहानुभूति जस्ता यथार्थसित मानिसले साक्षात्कार गरेर मात्र मानिसलाई खुशी मिल्छ, भनेर उनले बताएका छन् । विश्वमञ्चमा प्रक्षेपित खुशीको नयाँ परिभाषा समेट्ने यो अत्यन्त व्यवहारवादी, र समुदायमुखी तथा जनमुखी सिद्धान्तको वकालत हुन थालेको छ । अन्तर्मुखी हैन वाह्यमुखी, व्यक्तिवादी हैन समुदायमुखी चेतनाले ओतप्रोत त्यस्तो सिद्धान्तको आवश्यकता र खाँचो त हामीलाई परेको छ ।
Dr. Nawa Raj
Dr. Nawa Raj Subba is a public health specialist who has more than three and a half decades of experience working in public healthcare management at the Ministry of Health and Population in Nepal. In the spirit of public-private partnerships to expand access to health care in rural communities in Eastern Nepal, he played a vital role in leading operational research. He has also independently researched public health and intercultural psychology in Nepal. He published his works in books and journals. Nepali literature, culture, and music recognized him as an author. He has written artistic and cultural texts and CDs. His work has been acknowledged and appreciated by civil society, the government of Nepal, and abroad. He is now involved in Public Health and Intercultural Psychology studies in Nepal.