चिन्ताद्वारा उत्पन्न विकारहरू
डा. नवराज सुब्बा
चिन्ता वा एन्जाइटी जीवनमा सबैले अनुभव गर्ने भावना हो। तर, जब चिन्ताले दैनिक जीवनलाई हानी पुर्याउन थाल्छ तब त्यस अवस्थालाई भने चिन्ता विकारको अवस्था भनिन्छ। चिन्ता विकारहरू धेरै प्रकारका हुन्छन्। तिनीहरूले जीवनका विभिन्न पक्षहरूमा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छन्। यस लेखमा, हामी चिन्ता विकारका प्रमुख प्रकारहरू र तिनीहरूको विशेषताबारे संक्षेपमा छलफल गर्नेछौं।
सामान्यीकृत चिन्ता विकार
सामान्यीकृत चिन्ता विकार (Generalized Anxiety Disorder – GAD) भनेको कुनै निश्चित कारण बिना दीर्घकालीन र अत्यधिक चिन्ता हो। यस विकार भएका व्यक्तिहरूले सधैंजसो पैसा, स्वास्थ्य, काम, वा सम्बन्ध जस्ता दैनिक कुराहरूको चिन्ता गर्छन्।
लक्षणहरू:
१. अत्यधिक चिन्ता र भय।
२. थकान, मांसपेशीमा तनाव, वा निद्राको समस्या।
३. ध्यान केन्द्रित गर्न गाह्रो हुनु।
उपचार:
GAD को उपचारमा थेरापी (जस्तै संज्ञानात्मक व्यवहार थेरापी), औषधि, र जीवनशैली परिमार्जन समावेश हुन्छन् (NIMH, 2021)। सामान्यीकृत चिन्ता विकार (Generalized Anxiety Disorder, GAD) दीर्घकालीन चिन्ता र अत्यधिक तनावले विशेष हुने एक मानसिक स्वास्थ्य अवस्था हो। यसको उपचार एकल तरिकामा मात्र सीमित नभई बहुआयामिक दृष्टिकोणमा आधारित हुन्छ। National Institute of Mental Health (2021) का अनुसार, GAD को उपचारमा प्रायः संज्ञानात्मक व्यवहार थेरापी (Cognitive Behavioral Therapy, CBT), औषधोपचार, र जीवनशैली परिमार्जनलाई संयोजन गरिन्छ।
CBT
CBT ले रोगीलाई नकारात्मक वा अव्यावहारिक विचार ढाँचाहरूलाई चिन्न र तिनलाई व्यवस्थित गर्न सहयोग पुर्याउँछ। विभिन्न अध्ययनहरूले CBT लाई GAD उपचारमा दीर्घकालीन र प्रभावकारी मनोचिकित्सकीय तरिका मानिएका छन्। सामान्यीकृत चिन्ता विकार (GAD) मा संज्ञानात्मक व्यवहार थेरापी (Cognitive Behavioral Therapy, CBT) धेरै प्रभावकारी मानिन्छ। यसमा व्यक्ति आफ्ना नकारात्मक सोच (जस्तै, “म सधैं असफल हुन्छु”) लाई चिन्न र त्यसलाई तर्कसंगत तरिकाले चुनौती दिन सिक्छ। थेरापीले व्यवहारिक अभ्यास पनि गराउँछ, जसले चिन्ता कम गर्न मद्दत गर्छ। यसले रोगीलाई नकारात्मक वा अतिरञ्जित विचार ढाँचाहरूलाई चिन्न र तिनलाई व्यवहारिक अभ्यासमार्फत परिवर्तन गर्न मद्दत गर्दछ।
औषधोपचारमा सामान्यतया Selective Serotonin Reuptake Inhibitors (SSRIs) र Serotonin-Norepinephrine Reuptake Inhibitors (SNRIs) जस्ता एन्टिडिप्रेसन्ट औषधिहरू प्रयोग गरिन्छ, जसले मस्तिष्कमा न्युरोट्रान्समिटरको सन्तुलन सुधार गरी चिन्ता कम गर्छन्।
यससँगै, जीवनशैली परिमार्जन—जस्तै पर्याप्त निद्रा, नियमित व्यायाम, स्वस्थ आहार, ध्यान वा योग अभ्यास, र मदिरा तथा क्याफिन सेवनको नियन्त्रण—ले उपचारलाई थप प्रभावकारी बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यी सबै उपायहरूको संयोजनले दीर्घकालीन सुधार ल्याउन मद्दत गर्ने प्रमाणहरू देखा परेका छन्।
यसरी, उपलब्ध साहित्यले देखाउँछ कि GAD को उपचार बहुआयामिक स्वरूपको हुन्छ, जसमा मनोचिकित्सा, औषधोपचार, र जीवनशैली सुधार सबैलाई एकसाथ कार्यान्वयन गर्दा मात्र दीर्घकालीन लाभ प्राप्त हुने सम्भावना बढ्छ।
सामाजिक चिन्ता विकार
सामाजिक चिन्ता विकार (Social Anxiety Disorder) भनेको सामाजिक परिस्थितिहरूको डर हो। यसका कारण मानिसहरूले सार्वजनिक रूपमा बोल्न, नयाँ मान्छेसँग भेटघाट गर्न, वा अरूसँग कुराकानी गर्न डराउँछन्।
लक्षणहरू:
क) अन्य मानिसहरूले आलोचना गर्ने डर।
ख) भीडमा असहज महसुस हुनु।
ग) लाज, डर, वा असुरक्षाको भावना।
उपचार:
सामाजिक चिन्ताका लागि व्यवहार थेरापी र एक्सपोजर थेरापी निकै प्रभावकारी मानिन्छन् (Mayo Clinic, 2020)।
आतंक विकार
आतंक विकार (Panic Disorder) भएका व्यक्तिहरूले बारम्बार आतंक आक्रमणको अनुभव गर्छन्। आतंक आक्रमण भनेको तीव्र डरको एक अप्रत्याशित घटना हो, जुन सास फेर्न गाह्रो हुनु, छातीको दुखाइ, वा चक्कर लाग्नेजस्ता लक्षणहरूसँग आउँछ।
लक्षणहरू:
क) छातीको दुखाइ वा छटपटी।
ख) सास फेर्न गाह्रो हुनु।
ग) चिसो वा तातो महसुस हुनु।
उपचार:
सामान्यतया, यो विकारको उपचारमा औषधि र संज्ञानात्मक व्यवहार थेरापी (CBT) समावेश हुन्छ।
विशेष फोबिया
विशेष फोबिया (Specific Phobias) मा, व्यक्तिहरू कुनै निश्चित वस्तु वा परिस्थितिबाट डराउँछन्, जस्तै उचाइ, सर्प, वा उडान।
लक्षणहरू:
क) कुनै विशेष चीजप्रति तर्कविहीन डर।
ख) तीव्र तनाव वा डर।
ग) त्यस्ता वस्तुहरूबाट जति सकिन्छ टाढा रहने प्रयास।
उपचार:
विशेष फोबियाका लागि एक्सपोजर थेरापी एक प्रभावकारी उपाय हो। यसमा डरको सामना गर्न सिकाइन्छ (APA, 2019)।
तनाव विकार (Post-Traumatic Stress Disorder – PTSD)
PTSD सामान्यतया जीवनमा गम्भीर आघात, जस्तै दुर्घटना, प्राकृतिक प्रकोप, वा हिंसात्मक घटनापछि देखिन्छ।
लक्षणहरू:
क) आघातपूर्ण घटनाको फ्ल्यासब्याक वा सपना।
ख) डर वा अनिद्रा।
ग) अरूसँग सम्बन्ध राख्न गाह्रो हुनु।
उपचार:
PTSD को उपचारमा थेरापी र औषधिको संयोजन उपयोगी मानिन्छ।
जबरजस्ती चिन्ताजनक विकार
OCD (Obsessive-Compulsive Disorder – OCD) भएका व्यक्तिहरूले दोहोरिने अनावश्यक विचार (चिन्ता) र व्यवहार (जबरजस्ती काम) को अनुभव गर्छन्।
लक्षणहरू:
● हात धुने वा जाँच्ने जस्ता कार्य दोहोर्याउनु।
● अनावश्यक रूपमा कुनै विचारप्रति फोकस हुनु।
उपचार:
OCD को उपचारमा औषधि र थेरापीको संयोजन उपयोग गरिन्छ।
बिछोडको चिन्ता विकार
यो Separation Anxiety Disorder विकार बच्चाहरूमा सामान्य भए पनि वयस्कहरूमा पनि देखिन्छ। यसमा प्रियजनबाट अलग हुने डर हुन्छ।
लक्षणहरू:
● प्रियजनसँग अलग हुँदा तनाव महसुस गर्नु।
● निन्द्रामा समस्या।
उपचार:
यसको उपचारमा थेरापी र समर्थनद्वारा आराम महसुस गराउने प्रयास गरिन्छ।
निष्कर्ष
चिन्ता विकारहरू फरक प्रकारका भए पनि तिनीहरूले मानिसहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा गहिरो प्रभाव पार्छन्। सही पहिचान र उपचारले चिन्ता विकारलाई प्रभावकारी रूपमा व्यवस्थापन गर्न सहयोग पुर्याउँछ। यदि तपाईं वा तपाईंका कोही नजिकका मानिस चिन्ताका समस्याहरूको सामना गरिरहनुभएको छ भने, योग्य स्वास्थ्यकर्मी वा मानसिक स्वास्थ्य विशेषज्ञसँग सम्पर्क गर्नुहोस्।
सन्दर्भहरू
American Psychiatric Association. (2019). What are anxiety disorders?
Mayo Clinic. (2020). Anxiety disorders: Diagnosis and treatment.
National Institute of Mental Health (NIMH). (2021). Anxiety disorders overview. National Institute of Mental Health. (2021). Generalized anxiety disorder: When worry gets out of control. U.S. Department of Health and Human Services, National Institutes of Health. https://www.nimh.nih.gov/health/publications/generalized-anxiety-disorder-gad