स्रष्टालाई प्रविधिले पाठक, दर्शक र श्रोतासामु पुर्याएको छ । प्रविधिमैत्री हुन नसकेर आज पाठकलाई मात्र हैन धेरै स्रष्टालाई प्रविधि चुनौति भएको छ । तर यसले स्रष्टा र पाठक दुवैलाई अवसर पनि थपि दिएको छ । अत्यन्त द्रुतगतिमा विकसित भएको सूचना प्रविधिका साथ लागेर आज धेरै स्रष्टाहरू उन्नतीको भर्याङ उक्लिरहेछन् र सजिलै विश्वव्यापी भइरहेका छन् । स्रष्टाहरूका लागि सिर्जना गरेर मात्र अब नपुग्ने भएको छ, समयसापेक्षित रूपमा सूचना प्रविधिलाई आत्मसात गर्नु पर्ने अवस्था आएको छ ।
हिजो कुनै कृति प्रकाशन गर्नु परेमा छापाखानाको अभाव थियो । त्यसको लागि छिमेकी मुलुक जानु पर्ने स्थिति थियो । आज उन्नत प्रविधियुक्त छापाखाना स्वदेशमैं छन् । अब केही जोहो गरेर भए पनि कृति प्रकाशित गर्न सक्ने स्रष्टाहरूलाई यसले अवसर दिएको छ । आजकल साहित्यिक समारोह र भेटघाटमा पुस्तकहरू उपहारस्वरुप दिइने वा लिइने चलन आएको छ । एकआपसमा कोसेली आदानप्रदान गर्दा पुस्तक उपहार दिनु राम्रो चलन हो । यसले लेखक र पाठक, लेखक र लेखक, तथा लेखक र समालोचक बीच सेतुको काम गरेको छ । साहित्यिक बजारमा आजकल कृतिको परिमाणमा बृद्धि भएको छ जो स्वागतयोग्य कुरो हो । अब कृतिहरूको गुणस्तरमा पनि ध्यान दिने बेला आएको छ । लेखन र प्रकाशनलाई लहडबाजीका रूपमा मात्र लिइयो भने यसले स्तरीयतालाई नकारात्मक असर पुग्छ र यसबाट ब्यवसायिकताको विकासमा अवरोध उत्पन्न गर्छ । यति मात्र हैन यसले सिङ्गो साहित्यिक कृतिहरूप्रति पाठकमा नकारात्मक छाप छाड्ने र साहित्यप्रति नै पाठकमा वितृष्णा जगाउन सक्ने सम्भावना रहन्छ । आज साहित्यिक कृतिलाई व्यवसायिक दृष्टिले पनि अघि बढाउने प्रयत्न गरिएको छ । स्तरीय सामग्रीहरूको विक्रीवितरण गर्दै व्यवसायिकता ल्याएर यो क्षेत्रको दिगो विकास गर्न सकिन्छ ।
विद्युतीय सूचना प्रणालीमा हेर्ने हो भने एफ.एम. स्टेशनहरूको संख्यात्मक विकास भएको छ । समाचारको माध्यमबाट जनतालाई सुसूचित र जागरुक बनाउन यसले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । हिजो कुनै सांगीतिक सिर्जना गर्नु वा सुनाउन परे रेडियो नेपाल जानु पर्दथ्यो या त रेडियो खरसाङ छिर्न पर्दथ्यो । उसबेला गीत रेकर्ड गर्न वा प्रसार गर्नका लागि स्थापित हुनु पर्दथ्यो या पहु“च पुग्नु पर्दथ्यो या चाकरी गर्नु पर्दथ्यो । यो स्थितिमा पनि आज आमूल परिवर्तन भएको छ । आफ्ना सांगीतिक सिर्जना रेकर्ड गर्न आज सहर-सहरमा रेकरि्डङ स्टूडियो खुलेका छन् जहा“ कम खर्चमा रेकर्ड गरेर स्थानीय तहमा खुलेका एफ.एम. स्टेशनबाट प्रशारित गर्न सकिने भएको छ । यो अवसर यही सूचना र प्रविधिको विकासले ल्याएको हो ।
तर एफ.एम. प्रसारणले गीतसंगीतको विकासमा केही योगदान गरेको छ तर स्रष्टाहरूको नाम भने मेटिदिएको छ । एफ.एम. स्टेशनमा
डिजिटल प्रणालीमा कार्यक्रमहरू बनाइन्छन् र बजाइन्छन् । कम्प्यूटरमा हेर्ने हो भने त्यसमा स्रष्टाका नामहरू फायलमा अङ्कित हुँदैनन् केवल गीतको बोल वा गायकसम्मको नाम मात्र प्रायः हुनु, गीत बजाहुँदा स्रष्टाका नाम नलिइनु यसका नतिजा हुन् । आजकल दुइ कार्यक्रमबीचको सेतुको काम सिग्नेचर ट्यूनले गर्छ, एकजना कम्प्यूटर प्राविधिकले स्टेशनको सम्पूर्ण प्रसारण चलाइदिन्छ । आज दुइ कार्यक्रमहरूका बीचमा उद्घोषकको भूमिका हटाइएको छ । यही मोडलमा कार्यक्रममा पनि गीतसंगीत बजाइन्छन् । कार्यक्रम संचालकलाई क-कसको शब्द, संगीत र स्वर बजाए“ भन्नेसित सरोकार छैन । कुनै सिर्जनाको स्रष्टाबारे कुनै श्रोताले यदी जान्ने जिज्ञासा राखेमा त्यो जान्न पाउने हक पनि खोसि दिएको छ आजको सञ्चारमाध्यमले । एफ.एम.स्टेशनले सिडि वा क्यासेट उति किनीरहनु पर्दैन, स्रष्टाले नै ल्याइदिन्छन् भनिन्छ । सायद यसैले गीति सिर्जनालाई हेप्ने प्रवृत्तिको विकास भएको हो कि ! जे जस्ता कारणले स्रष्टा र सिर्जनाको सम्मान गर्न चुकिएको हो त्यो प्रवृत्तिको तुरुन्त अन्तः गरिनुपर्छ ।
आज एकातिर सूचना प्रविधिको विकाससितै विकसित भएको पाइरेसीको मारले क्यासेट र सिडी बिक्री नहुने स्थिति आएको छ, इन्टरनेटबाट सजिलै निःशुल्क डाउनलोड गर्न सकिने भएपछि स्रष्टाहरू सिर्जनाबाट पलायन हुने अवस्था आएको छ । त्यसमाथि सञ्चार माध्यमले पनि सिर्जनालाई सस्तो रूपमा हेरिदियो भने यसले सिर्जना तथा गीत संगीतप्रति अन्याय मात्र होइन अपराध हुनेछ । स्रष्टाहरूको अपमान हुनेछ । सिर्जनात्मक सम्पत्तिको संरक्षण गर्न नेपालमा प्रतिलिपि अधिकारसम्बन्धी ऐनको व्यवस्था भएकोले कुनै पनि सांगीतिक प्रस्तुति वा प्रसारणमा स्रष्टाको प्रतिलिपि अधिकार अन्तरनिहीत रहन्छ भन्ने कुराको हेक्का राखौं ।
एफ.एम. कार्यक्रम मूलतः सांगीतिक धरातलमा नै निर्माण गरिन्छन् तर यसका निर्माता वा प्रस्तोतालाई गीतसंगीतप्रति के कतिको अभिरूची छ, गीतसंगीतको इतिहास, स्रष्टाहरूको बारेमा के कति ज्ञान र अध्ययन छ, भन्ने कुरामा ध्यान दिन जरूरी छ । यसमा काम गर्ने प्राविधिकहरूलाई पनि स्रष्टा र सिर्जनाको अन्युन्याश्रति सम्बन्धका बारेमा जानकारी दिन अत्यावश्यक छ । स्रष्टाहरूको सम्मान नहुने समाजमा कसरी असल सिर्जना सम्भव होला – जनताको सुसूचित हुने हक र अधिकारको लागि सदा सचेत सञ्चारजगत स्रष्टाहरूको हक र अधिकारप्रति पनि सचेत हुन अत्यन्त जरुरी छ ।
स्रष्टालाई प्रविधिले पाठक, दर्शक र श्रोतासामु पुर्याएको छ । प्रविधिमैत्री हुन नसकेर आज पाठकलाई मात्र हैन धेरै स्रष्टालाई प्रविधि चुनौति भएको छ । तर यसले स्रष्टा र पाठक दुवैलाई अवसर पनि थपि दिएको छ । अत्यन्त द्रुतगतिमा विकसित भएको सूचना प्रविधिका साथ लागेर आज धेरै स्रष्टाहरू उन्नतीको भर्याङ उक्लिरहेछन् र सजिलै विश्वव्यापी भइरहेका छन् । स्रष्टाहरूका लागि सिर्जना गरेर मात्र अब नपुग्ने भएको छ, समयसापेक्षित रूपमा सूचना प्रविधिलाई आत्मसात गर्नु पर्ने अवस्था आएको छ ।
हिजो कुनै कृति प्रकाशन गर्नु परेमा छापाखानाको अभाव थियो । त्यसको लागि छिमेकी मुलुक जानु पर्ने स्थिति थियो । आज उन्नत प्रविधियुक्त छापाखाना स्वदेशमैं छन् । अब केही जोहो गरेर भए पनि कृति प्रकाशित गर्न सक्ने स्रष्टाहरूलाई यसले अवसर दिएको छ । आजकल साहित्यिक समारोह र भेटघाटमा पुस्तकहरू उपहारस्वरुप दिइने वा लिइने चलन आएको छ । एकआपसमा कोसेली आदानप्रदान गर्दा पुस्तक उपहार दिनु राम्रो चलन हो । यसले लेखक र पाठक, लेखक र लेखक, तथा लेखक र समालोचक बीच सेतुको काम गरेको छ । साहित्यिक बजारमा आजकल कृतिको परिमाणमा बृद्धि भएको छ जो स्वागतयोग्य कुरो हो । अब कृतिहरूको गुणस्तरमा पनि ध्यान दिने बेला आएको छ । लेखन र प्रकाशनलाई लहडबाजीका रूपमा मात्र लिइयो भने यसले स्तरीयतालाई नकारात्मक असर पुग्छ र यसबाट ब्यवसायिकताको विकासमा अवरोध उत्पन्न गर्छ । यति मात्र हैन यसले सिङ्गो साहित्यिक कृतिहरूप्रति पाठकमा नकारात्मक छाप छाड्ने र साहित्यप्रति नै पाठकमा वितृष्णा जगाउन सक्ने सम्भावना रहन्छ । आज साहित्यिक कृतिलाई व्यवसायिक दृष्टिले पनि अघि बढाउने प्रयत्न गरिएको छ । स्तरीय सामग्रीहरूको विक्रीवितरण गर्दै व्यवसायिकता ल्याएर यो क्षेत्रको दिगो विकास गर्न सकिन्छ ।
विद्युतीय सूचना प्रणालीमा हेर्ने हो भने एफ.एम. स्टेशनहरूको संख्यात्मक विकास भएको छ । समाचारको माध्यमबाट जनतालाई सुसूचित र जागरुक बनाउन यसले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । हिजो कुनै सांगीतिक सिर्जना गर्नु वा सुनाउन परे रेडियो नेपाल जानु पर्दथ्यो या त रेडियो खरसाङ छिर्न पर्दथ्यो । उसबेला गीत रेकर्ड गर्न वा प्रसार गर्नका लागि स्थापित हुनु पर्दथ्यो या पहु“च पुग्नु पर्दथ्यो या चाकरी गर्नु पर्दथ्यो । यो स्थितिमा पनि आज आमूल परिवर्तन भएको छ । आफ्ना सांगीतिक सिर्जना रेकर्ड गर्न आज सहर-सहरमा रेकरि्डङ स्टूडियो खुलेका छन् जहा“ कम खर्चमा रेकर्ड गरेर स्थानीय तहमा खुलेका एफ.एम. स्टेशनबाट प्रशारित गर्न सकिने भएको छ । यो अवसर यही सूचना र प्रविधिको विकासले ल्याएको हो ।
तर एफ.एम. प्रसारणले गीतसंगीतको विकासमा केही योगदान गरेको छ तर स्रष्टाहरूको नाम भने मेटिदिएको छ । एफ.एम. स्टेशनमा
डिजिटल प्रणालीमा कार्यक्रमहरू बनाइन्छन् र बजाइन्छन् । कम्प्यूटरमा हेर्ने हो भने त्यसमा स्रष्टाका नामहरू फायलमा अङ्कित हुँदैनन् केवल गीतको बोल वा गायकसम्मको नाम मात्र प्रायः हुनु, गीत बजाहुँदा स्रष्टाका नाम नलिइनु यसका नतिजा हुन् । आजकल दुइ कार्यक्रमबीचको सेतुको काम सिग्नेचर ट्यूनले गर्छ, एकजना कम्प्यूटर प्राविधिकले स्टेशनको सम्पूर्ण प्रसारण चलाइदिन्छ । आज दुइ कार्यक्रमहरूका बीचमा उद्घोषकको भूमिका हटाइएको छ । यही मोडलमा कार्यक्रममा पनि गीतसंगीत बजाइन्छन् । कार्यक्रम संचालकलाई क-कसको शब्द, संगीत र स्वर बजाए“ भन्नेसित सरोकार छैन । कुनै सिर्जनाको स्रष्टाबारे कुनै श्रोताले यदी जान्ने जिज्ञासा राखेमा त्यो जान्न पाउने हक पनि खोसि दिएको छ आजको सञ्चारमाध्यमले । एफ.एम.स्टेशनले सिडि वा क्यासेट उति किनीरहनु पर्दैन, स्रष्टाले नै ल्याइदिन्छन् भनिन्छ । सायद यसैले गीति सिर्जनालाई हेप्ने प्रवृत्तिको विकास भएको हो कि ! जे जस्ता कारणले स्रष्टा र सिर्जनाको सम्मान गर्न चुकिएको हो त्यो प्रवृत्तिको तुरुन्त अन्तः गरिनुपर्छ ।
आज एकातिर सूचना प्रविधिको विकाससितै विकसित भएको पाइरेसीको मारले क्यासेट र सिडी बिक्री नहुने स्थिति आएको छ, इन्टरनेटबाट सजिलै निःशुल्क डाउनलोड गर्न सकिने भएपछि स्रष्टाहरू सिर्जनाबाट पलायन हुने अवस्था आएको छ । त्यसमाथि सञ्चार माध्यमले पनि सिर्जनालाई सस्तो रूपमा हेरिदियो भने यसले सिर्जना तथा गीत संगीतप्रति अन्याय मात्र होइन अपराध हुनेछ । स्रष्टाहरूको अपमान हुनेछ । सिर्जनात्मक सम्पत्तिको संरक्षण गर्न नेपालमा प्रतिलिपि अधिकारसम्बन्धी ऐनको व्यवस्था भएकोले कुनै पनि सांगीतिक प्रस्तुति वा प्रसारणमा स्रष्टाको प्रतिलिपि अधिकार अन्तरनिहीत रहन्छ भन्ने कुराको हेक्का राखौं ।
एफ.एम. कार्यक्रम मूलतः सांगीतिक धरातलमा नै निर्माण गरिन्छन् तर यसका निर्माता वा प्रस्तोतालाई गीतसंगीतप्रति के कतिको अभिरूची छ, गीतसंगीतको इतिहास, स्रष्टाहरूको बारेमा के कति ज्ञान र अध्ययन छ, भन्ने कुरामा ध्यान दिन जरूरी छ । यसमा काम गर्ने प्राविधिकहरूलाई पनि स्रष्टा र सिर्जनाको अन्युन्याश्रति सम्बन्धका बारेमा जानकारी दिन अत्यावश्यक छ । स्रष्टाहरूको सम्मान नहुने समाजमा कसरी असल सिर्जना सम्भव होला – जनताको सुसूचित हुने हक र अधिकारको लागि सदा सचेत सञ्चारजगत स्रष्टाहरूको हक र अधिकारप्रति पनि सचेत हुन अत्यन्त जरुरी छ ।
Dr. Nawa Raj
Dr. Nawa Raj Subba is a public health specialist who has more than three and a half decades of experience working in public healthcare management at the Ministry of Health and Population in Nepal. In the spirit of public-private partnerships to expand access to health care in rural communities in Eastern Nepal, he played a vital role in leading operational research. He has also independently researched public health and intercultural psychology in Nepal. He published his works in books and journals. Nepali literature, culture, and music recognized him as an author. He has written artistic and cultural texts and CDs. His work has been acknowledged and appreciated by civil society, the government of Nepal, and abroad. He is now involved in Public Health and Intercultural Psychology studies in Nepal.