डा. नवराज सुब्बा
नेपाल लगायत विश्वमा आजकल पहिचानको लहर उर्लेको छ । म फलाना जाति, म साहित्यकार, म महिला, म उच्च घराना, म फलाना व्यवसायी, म यो वा त्यो दलको मान्छे, म फलाना क्लब वा खेलाडिको प्रशंसक, म बेलायती आदि इत्यादि । यो पहिचानको सवाललाई राजनीतिक र सामाजिक दृष्टिकोणबाट मात्र विश्लेषण गर्दा यसले थप जिज्ञाशा निरन्तर जन्माउँछ । यसैले यो विषय सामाजिक अध्ययन र राजनीतिको लागि मलिलो बनेको छ । तर यस विषयमा पर्याप्त बुझाइ हुन नसके पनि आ–आफ्ना निष्कर्ष निकालिन्छन् । निष्कर्षलाई आफू अनुकूल व्याख्या र प्रयोग गरिन्छन् । आज प्राज्ञिक जगतका विविध आयाममा यसबारे के के काम वा अध्ययनहरू भइरहेछन् जान्न जरूरी भएको छ । यसबारे सामाज मनोविज्ञान क्षेत्रमा पहिचानलाई कसरी लिइन्छ वा बुझिन्छ भनेर विभिन्न धारणा र सिद्धान्तको विकास भएको पाइन्छ । यसले समाज र समाजको गतिविधि बुझ्न सहज बनाएको छ ।
ओजरमैन (२००७) द्वारा प्रतिपादित सिद्धान्त अनुसार कुनै व्यक्ति, उसको व्यक्तिगत धारणा तथा उसको पहिचान एक आपसमा गाँसिन्छन् । पहिचान मानिसको व्यक्तिगत गुण, चरित्र, सामाजिक सम्बन्ध, घरपरिवार तथा समाजमा खेल्ने भूमिका र कुनै समूहको सदस्यताले परिभाषित गर्ने विशिष्ठता हो । पहिचानलाई समयको दृष्टिकोणबाट हेर्दा मानिस अतीतमा के थियो, वर्तमानमा के गर्दैछ र भविष्यमा के हुन चाहन्छ भन्ने कुराले पनि पहिचान निर्धारण गर्ने गर्दछ । यही पहिचानले नै कुनै विषय वा वस्तुलाई हेर्ने चस्मा पनि प्रदान गर्दछ । त्यो चस्माले उसलाई अरूतिर भन्दा दिइएको विषयवस्तुमा केन्द्रीत हुन प्रेरित गर्दछ । पहिचानले मानिसभित्र एउटा व्यक्तिगत अवधारणा विकास गरिदिन्छ । फलस्वरूप उभित्र कुनै विषयवस्तुलाई हेर्ने आफ्नै धारणा बन्दछ भनेर निजर (१९९३) ले बताएका छन् ।
मार्कस र क्रस (१९९०) को अर्को “एक सिद्धान्त एक व्यक्तित्व” सिद्धान्त अनुसार मानिसलाई आफू बाँचेको वा आफूलाई लागेको कुरा मात्र सत्य लाग्दछ । मान्छेले आफ्नो व्यक्तिगत अवधारणा बनाएपछि उसले मनभित्र आफ्नो काल्पनिक छवि निर्माण गर्दछ । यसपछि आफै कल्पित छवि अनुसारको अनुभूति गर्न थाल्दछ अनि ऊ भौतिक रूपमा पनि सोही अनुरूप व्यवहार गर्न थाल्दछ । जबकि, यी सबै व्यक्तिगत व्यवहार तथा चालहरू स्वयम्मा सीमित प्रारम्भिक अवधारणागत अवस्था मात्र हुन् भनेर जेम्स (१८९०÷१९२७) ले बताएका छन् । मानिसले त्यसबेला आफूमा धेरै ज्ञानको भण्डार र अनुभव भएको पनि महसुस गर्दछ, भनेर फिभुस (२०११) ले बताएका छन् ।
हेनरी ताजफेल (१९७९) को ‘सामाजिक पहिचान सिद्धान्त’ अनुसार मानिस सामाजिक प्राणी हो । उसले आफ्नो पहिचान समूहबाटै पाउँछ । उसले पहिचानका साथै आत्मसन्तुष्टि र आत्मगौरव पनि उसले समूहबाटै हासिल गर्दछ । उसको व्यक्तिगत छवि सुधार हेतु उसले आफ्नो समूहको वकालत गर्ने गर्दछ । उदाहरणको लागि उसले म बेलायती हुँ मात्र भन्दैन, अमेरिकी र फ्रेन्च पराजितको झुण्ड हुन् भनेर अरूलाई होच्याउन समेत पछि पर्दैन ।
प्रस्तुत सिद्धान्तका अनुसार मान्छेमा ‘हामीहरू’ र ‘उनीहरू’ भन्ने भावनाको विकास हुन्छ । यसबाट सामाजिक वर्गीकरण आरम्भ हुन्छ । त्यसबेला ‘भित्री समूह’ र ‘वाहिर समूह’ को निर्माण हुन्छ । यसपछि आफ्नो छवि सुधार्नको लागि आफ्नो समूहको वकालत र वाहिर समूहको विरोध गर्ने गरिन्छ । यसरी कुनै एक भित्री समूहले अर्को बाहिरी समूहको नकारात्मक पक्ष उजागर गरेर आफ्नो छवि सुधार गर्ने प्रयत्न गर्नु नै यो सिद्धान्तको केन्द्रविन्दू हो ।
सिद्धान्त भन्छ, मान्छेको वर्गिकरण र विभेदिकरण मान्छेबाटै आरम्भ हुन्छ । मान्छेको पहिचान सम्बन्धि सामान्य ज्ञानले नै अन्तरसमूह असमानता र आन्तरिक समूहको समानताको मूल्याङ्कन गर्ने गर्दछ । फलस्वरूप, एकअर्कालाई हेर्ने दृष्टिकोण पूर्वाग्रही हुन जान्छ । यसबाट साम्प्रदायिक भावनाको विकास भएर असहिष्णु साम्प्रदायिक भावना विकसित हुन्छ । यसले अन्ततः उत्तर आयरलैण्डको जस्तो क्याथोलिक र प्रोटेस्टेण्टबीचको क्रिश्चियन तनाव, धनी र मध्यम र गरिबबीचको तनावको स्थिति मात्र नभएर जर्मनीमा भएको यहूदी र नाजीबीचको नरसंहार, रूवान्डामा भएको हुतु र तुत्सीबीचको नरसंहार, र हालसालै युगोस्लोभियामा भएको बोस्निया र सर्बबीचको नरसंहार जस्ता घटनाहरूको पुनरावृत्ति पनि गराउन सक्दछ ।
ताजफेल (१९७९) अनुसार सामाजिक पहिचान सिद्धान्त मानसिक स्थितिको तीन चरणमा विकासित हुन्छ । पहिलो चरणमा मान्छेले मान्छेलाई वर्गीकरण गर्दछ । जस्तै, मान्छे हिन्दू मुस्लिम, काला गोरा, विद्यार्थी पुलिस आदि समूहमा विभाजित हुन्छन् । दोस्रो चरणमा सामाजिक पहिचान हुन्छ । यस चरणमा मान्छेले आफ्नो समूहको पहिचान गरेपछि सोही अनुरूपको व्यवहार गर्न थाल्दछ । जस्तै यदि कुनै व्यक्तिले आफ्नो पहिचान विद्यार्थी भएको पाएपछि उसले पनि विद्यार्थीकै चालढाल र व्यवहार गर्न थाल्दछ । तेस्रो चरणमा तुलना गर्ने गरिन्छ । अर्थात् एक समूहले अर्को समूहसित आफूलाई तुलना गर्ने गर्दछ । यो तुलना गर्ने कार्य आत्मसम्मान हासिल गर्नको लागि गर्ने गरिन्छ । यसबाट पूर्वाग्रहको निर्माण र विकास हुन्छ । फलस्वरूप एक समूहले अर्को समूहलाई प्रतिस्पर्धी वा प्रतिद्वन्दी पाउँछ । यसपछि साधन स्रोतको लागि मात्र नभएर पहिचानको लागि प्रतियोगिता र हिंसाको आरम्भ हुन्छ ।
सामाजिक पहिचानको सिद्धान्तले सामूहिक भावना वा सदस्यता कुनै अप्राकृतिक वा बाहिरबाट थोपरिएको वस्तु नभएर कुनै व्यक्तिको वास्तविक, सत्य र आवश्यक तत्व पनि हो, भनेको छ । तर मान्छेले वाह्य समूह भनेर विभेद गरेको समूहमा खुट्याउन नसकेका मान्छे पनि पर्दछन् भनेर सिद्धान्तले सचेत गराएको छ ।
अन्तमा, सिद्धान्तहरूले पहिचानका विभिन्न अवधारणाहरू अघि सार्ने क्रममा मोटामोटी तीन स्थिति सिर्जना हुने तर्फ संकेत र सचेत गराएका छन् । पहिलो चरण हो प्रतिस्पर्धाको चरण, दोस्रो द्वन्द्वको चरण र तेस्रो चरण हो नरसंहारको । नेपाल पहिचानका सवालमा हाल दोस्रो चरणमा पुगेको अवस्था छ । अब यसलाई तेस्रो चरणमा धकेल्ने वा पहिलो चरणमा फर्काउने वा यही चरणमा रहिरहने भन्ने कुरा पनि हाम्रै हातमा रहेको छ । मानिसको मनोभावना, बानी, व्यवहार, प्रतिक्रिया र सामाजिक गतिविधिबीचको सम्बन्धबारे सूक्ष्म विश्लेषण गरेर बिना पूर्वाग्रह अघि बढेमा स्वस्थ प्रतिस्पर्धाको वातावरण निर्माण गर्न सम्भव छ । यसबाट नै दिगो शान्ति र सहिष्णु वातावरण निर्माणको ढोका खुल्दछ ।
डा. नवराज सुब्बा
नेपाल लगायत विश्वमा आजकल पहिचानको लहर उर्लेको छ । म फलाना जाति, म साहित्यकार, म महिला, म उच्च घराना, म फलाना व्यवसायी, म यो वा त्यो दलको मान्छे, म फलाना क्लब वा खेलाडिको प्रशंसक, म बेलायती आदि इत्यादि । यो पहिचानको सवाललाई राजनीतिक र सामाजिक दृष्टिकोणबाट मात्र विश्लेषण गर्दा यसले थप जिज्ञाशा निरन्तर जन्माउँछ । यसैले यो विषय सामाजिक अध्ययन र राजनीतिको लागि मलिलो बनेको छ । तर यस विषयमा पर्याप्त बुझाइ हुन नसके पनि आ–आफ्ना निष्कर्ष निकालिन्छन् । निष्कर्षलाई आफू अनुकूल व्याख्या र प्रयोग गरिन्छन् । आज प्राज्ञिक जगतका विविध आयाममा यसबारे के के काम वा अध्ययनहरू भइरहेछन् जान्न जरूरी भएको छ । यसबारे सामाज मनोविज्ञान क्षेत्रमा पहिचानलाई कसरी लिइन्छ वा बुझिन्छ भनेर विभिन्न धारणा र सिद्धान्तको विकास भएको पाइन्छ । यसले समाज र समाजको गतिविधि बुझ्न सहज बनाएको छ ।
ओजरमैन (२००७) द्वारा प्रतिपादित सिद्धान्त अनुसार कुनै व्यक्ति, उसको व्यक्तिगत धारणा तथा उसको पहिचान एक आपसमा गाँसिन्छन् । पहिचान मानिसको व्यक्तिगत गुण, चरित्र, सामाजिक सम्बन्ध, घरपरिवार तथा समाजमा खेल्ने भूमिका र कुनै समूहको सदस्यताले परिभाषित गर्ने विशिष्ठता हो । पहिचानलाई समयको दृष्टिकोणबाट हेर्दा मानिस अतीतमा के थियो, वर्तमानमा के गर्दैछ र भविष्यमा के हुन चाहन्छ भन्ने कुराले पनि पहिचान निर्धारण गर्ने गर्दछ । यही पहिचानले नै कुनै विषय वा वस्तुलाई हेर्ने चस्मा पनि प्रदान गर्दछ । त्यो चस्माले उसलाई अरूतिर भन्दा दिइएको विषयवस्तुमा केन्द्रीत हुन प्रेरित गर्दछ । पहिचानले मानिसभित्र एउटा व्यक्तिगत अवधारणा विकास गरिदिन्छ । फलस्वरूप उभित्र कुनै विषयवस्तुलाई हेर्ने आफ्नै धारणा बन्दछ भनेर निजर (१९९३) ले बताएका छन् ।
मार्कस र क्रस (१९९०) को अर्को “एक सिद्धान्त एक व्यक्तित्व” सिद्धान्त अनुसार मानिसलाई आफू बाँचेको वा आफूलाई लागेको कुरा मात्र सत्य लाग्दछ । मान्छेले आफ्नो व्यक्तिगत अवधारणा बनाएपछि उसले मनभित्र आफ्नो काल्पनिक छवि निर्माण गर्दछ । यसपछि आफै कल्पित छवि अनुसारको अनुभूति गर्न थाल्दछ अनि ऊ भौतिक रूपमा पनि सोही अनुरूप व्यवहार गर्न थाल्दछ । जबकि, यी सबै व्यक्तिगत व्यवहार तथा चालहरू स्वयम्मा सीमित प्रारम्भिक अवधारणागत अवस्था मात्र हुन् भनेर जेम्स (१८९०÷१९२७) ले बताएका छन् । मानिसले त्यसबेला आफूमा धेरै ज्ञानको भण्डार र अनुभव भएको पनि महसुस गर्दछ, भनेर फिभुस (२०११) ले बताएका छन् ।
हेनरी ताजफेल (१९७९) को ‘सामाजिक पहिचान सिद्धान्त’ अनुसार मानिस सामाजिक प्राणी हो । उसले आफ्नो पहिचान समूहबाटै पाउँछ । उसले पहिचानका साथै आत्मसन्तुष्टि र आत्मगौरव पनि उसले समूहबाटै हासिल गर्दछ । उसको व्यक्तिगत छवि सुधार हेतु उसले आफ्नो समूहको वकालत गर्ने गर्दछ । उदाहरणको लागि उसले म बेलायती हुँ मात्र भन्दैन, अमेरिकी र फ्रेन्च पराजितको झुण्ड हुन् भनेर अरूलाई होच्याउन समेत पछि पर्दैन ।
प्रस्तुत सिद्धान्तका अनुसार मान्छेमा ‘हामीहरू’ र ‘उनीहरू’ भन्ने भावनाको विकास हुन्छ । यसबाट सामाजिक वर्गीकरण आरम्भ हुन्छ । त्यसबेला ‘भित्री समूह’ र ‘वाहिर समूह’ को निर्माण हुन्छ । यसपछि आफ्नो छवि सुधार्नको लागि आफ्नो समूहको वकालत र वाहिर समूहको विरोध गर्ने गरिन्छ । यसरी कुनै एक भित्री समूहले अर्को बाहिरी समूहको नकारात्मक पक्ष उजागर गरेर आफ्नो छवि सुधार गर्ने प्रयत्न गर्नु नै यो सिद्धान्तको केन्द्रविन्दू हो ।
सिद्धान्त भन्छ, मान्छेको वर्गिकरण र विभेदिकरण मान्छेबाटै आरम्भ हुन्छ । मान्छेको पहिचान सम्बन्धि सामान्य ज्ञानले नै अन्तरसमूह असमानता र आन्तरिक समूहको समानताको मूल्याङ्कन गर्ने गर्दछ । फलस्वरूप, एकअर्कालाई हेर्ने दृष्टिकोण पूर्वाग्रही हुन जान्छ । यसबाट साम्प्रदायिक भावनाको विकास भएर असहिष्णु साम्प्रदायिक भावना विकसित हुन्छ । यसले अन्ततः उत्तर आयरलैण्डको जस्तो क्याथोलिक र प्रोटेस्टेण्टबीचको क्रिश्चियन तनाव, धनी र मध्यम र गरिबबीचको तनावको स्थिति मात्र नभएर जर्मनीमा भएको यहूदी र नाजीबीचको नरसंहार, रूवान्डामा भएको हुतु र तुत्सीबीचको नरसंहार, र हालसालै युगोस्लोभियामा भएको बोस्निया र सर्बबीचको नरसंहार जस्ता घटनाहरूको पुनरावृत्ति पनि गराउन सक्दछ ।
ताजफेल (१९७९) अनुसार सामाजिक पहिचान सिद्धान्त मानसिक स्थितिको तीन चरणमा विकासित हुन्छ । पहिलो चरणमा मान्छेले मान्छेलाई वर्गीकरण गर्दछ । जस्तै, मान्छे हिन्दू मुस्लिम, काला गोरा, विद्यार्थी पुलिस आदि समूहमा विभाजित हुन्छन् । दोस्रो चरणमा सामाजिक पहिचान हुन्छ । यस चरणमा मान्छेले आफ्नो समूहको पहिचान गरेपछि सोही अनुरूपको व्यवहार गर्न थाल्दछ । जस्तै यदि कुनै व्यक्तिले आफ्नो पहिचान विद्यार्थी भएको पाएपछि उसले पनि विद्यार्थीकै चालढाल र व्यवहार गर्न थाल्दछ । तेस्रो चरणमा तुलना गर्ने गरिन्छ । अर्थात् एक समूहले अर्को समूहसित आफूलाई तुलना गर्ने गर्दछ । यो तुलना गर्ने कार्य आत्मसम्मान हासिल गर्नको लागि गर्ने गरिन्छ । यसबाट पूर्वाग्रहको निर्माण र विकास हुन्छ । फलस्वरूप एक समूहले अर्को समूहलाई प्रतिस्पर्धी वा प्रतिद्वन्दी पाउँछ । यसपछि साधन स्रोतको लागि मात्र नभएर पहिचानको लागि प्रतियोगिता र हिंसाको आरम्भ हुन्छ ।
सामाजिक पहिचानको सिद्धान्तले सामूहिक भावना वा सदस्यता कुनै अप्राकृतिक वा बाहिरबाट थोपरिएको वस्तु नभएर कुनै व्यक्तिको वास्तविक, सत्य र आवश्यक तत्व पनि हो, भनेको छ । तर मान्छेले वाह्य समूह भनेर विभेद गरेको समूहमा खुट्याउन नसकेका मान्छे पनि पर्दछन् भनेर सिद्धान्तले सचेत गराएको छ ।
अन्तमा, सिद्धान्तहरूले पहिचानका विभिन्न अवधारणाहरू अघि सार्ने क्रममा मोटामोटी तीन स्थिति सिर्जना हुने तर्फ संकेत र सचेत गराएका छन् । पहिलो चरण हो प्रतिस्पर्धाको चरण, दोस्रो द्वन्द्वको चरण र तेस्रो चरण हो नरसंहारको । नेपाल पहिचानका सवालमा हाल दोस्रो चरणमा पुगेको अवस्था छ । अब यसलाई तेस्रो चरणमा धकेल्ने वा पहिलो चरणमा फर्काउने वा यही चरणमा रहिरहने भन्ने कुरा पनि हाम्रै हातमा रहेको छ । मानिसको मनोभावना, बानी, व्यवहार, प्रतिक्रिया र सामाजिक गतिविधिबीचको सम्बन्धबारे सूक्ष्म विश्लेषण गरेर बिना पूर्वाग्रह अघि बढेमा स्वस्थ प्रतिस्पर्धाको वातावरण निर्माण गर्न सम्भव छ । यसबाट नै दिगो शान्ति र सहिष्णु वातावरण निर्माणको ढोका खुल्दछ ।
Dr. Nawa Raj
Dr. Nawa Raj Subba is a public health specialist who has more than three and a half decades of experience working in public healthcare management at the Ministry of Health and Population in Nepal. In the spirit of public-private partnerships to expand access to health care in rural communities in Eastern Nepal, he played a vital role in leading operational research. He has also independently researched public health and intercultural psychology in Nepal. He published his works in books and journals. Nepali literature, culture, and music recognized him as an author. He has written artistic and cultural texts and CDs. His work has been acknowledged and appreciated by civil society, the government of Nepal, and abroad. He is now involved in Public Health and Intercultural Psychology studies in Nepal.