डा. नवराज सुब्बा
Shamanism मा Shaman (समन) लाई सामान्यतयाः जान्ने मान्छे वा परम्परागत उपचारक भनेर बुझिन्छ । बोन धर्ममा धामीझाक्री, बौद्ध धर्ममा लामा, हिन्दू धर्ममा पंडित/पुरोहित, लिम्बूमा साम्बा आदि नामले यिनीहरु प्रचलित छन् । आधुनिकीकरणसंगै आजकल यो जनशक्तिको कमी हुन थालेको छ । हिन्दू संस्कार गर्नलाई पंडित पुरोहित यतिन्जेलसम्म त सहज उपलब्ध छन् तर आदिवासी लिम्बू समुदायमा लिम्बू साम्बा पाउन भने निकै गाह्रो छ । यसैले जति मौलिक साँस्कृतिक चेतना बढे/बढाए पनि यसलाई ब्यवहारमा ल्याउन निकै चुनौति छ । एकजना लिम्बू मित्रलाई मैले आफ्नो अनुभव यसरी नै सुनाएँ र थपें– म पनि अलिअलि मुन्धुम अध्ययन गर्दैछु । त्यसलाई किताब हेरेर वाचन गरे त अर्थ त अलि अलि बुझिन्छ नि हौ । यो काम त जसरी बाहुनले किताब पढेर कार्य सम्पन्न गर्दछ उसैगरि हामीले पनि पढ्दा हुन्थ्यो कि हौ । जसोतसो काम चल्दथ्यो होला । मेरो कुरा सुनेर उनले मलाई जवाफ के जवाफ दिए भने– हुन त हो तर काम्नु प¥यो नि हौ,अहिलेका केटाहरु खै काम्नै जाँन्दैनन् । यसले मेरो आँखा खुल्यो ।
परम्परागत उपचारक समन परम्पराको बारेमा म पनि लामो समयदेखि अध्ययन गरिरहेको छु । यसको अध्ययनसंगै बीचबीचमा कविको पनि कुरो निकै आउँदो रहेछ । अध्ययनका क्रममा समन हुनलाई कवित्व पनि हुनु पर्ने रहेछ भन्ने निष्कर्षमा निकै अघि पुगेको थिएँ । जसलाई पर्याप्त सन्दर्भग्रन्थ सहित एउटा खोजमूलक अर्थात लेख हाल लेख्दैछु । लिम्बू साथीको माथि उल्लेखित कुरा सुन्दा मलाई एकजना कवि साथीको पनि याद आयो । उनी कविता लेख्दा त शब्द काप्नु पर्छ है भन्छन् । यसरी शब्द काप्नुलाई त पहिले कवि नै काप्नु पर्छ र यस्तो प्रभाव उत्पन्न गर्नु पर्दछ कि त्यो पढेर वा सुनेर पाठक वा श्रोता पनि काप्नु प¥यो । अनि मात्र शब्द काँपेको अनुभव हुन्छ । नत्र कागजको अक्षर आफै त हल्लिदैनन् कसरी काप्ला र । यसैले लिम्बूको साम्बा काप्नुलाई मुन्धुम पढेर वा सम्झेर यस्तो शक्ति हाँसिल गर्नु प¥यो कि उभित्र पहिले एउटा कम्पन आओस् । त्यसपछि उत्पन्न एउटा जोशमा वाचन गरिएका वा भनिएका कुराले मात्र स्रोतामा पनि त्यस्तै प्रभाव पर्दछ ।
एकजना अर्का साथी माबुहाङको एउटा कुरा पनि सम्झे । उनले एकपटक भनेका थिए– अहिलेका कलाकारमा खै एक्सन? माइकल ज्याक्सनले गीत गाउँदा कसरी एक्सन गर्छ, त्यो हेर्दा हेर्दै सुन्दासुन्दै स्वतः दर्शकलाई जुरुक जुरुक उठाउँछ र नचाउँछ नि हौ । कलाकार भनेको त त्यस्तो पो हुनु पर्छ त साथी भन्नु हुन्थ्यो । उनको कुरा मलाई सारै नै घत लाग्यो । कवि पनि झण्डै त्यस्तै हो मन्चमा उभिएर वाचन गरेर मात्र हुँदैन । मान्छेको भावनालई उद्वेलित गर्नेगरि भावभंगिमा सहित प्रस्तुत हुनु पर्दछ । त्यो त्यसै हुँदैन त्यसैले प्रथमतः कविताको शब्दमा नै त्यो शक्ति अन्तरनिहित हुनु पर्दछ अनि मात्र कवि त्यही भावमा डुबेर अरुलाई पन प्रभाव पार्न सक्दछ । माथि कविमित्रले भनेको पनि त्यही हो । लिम्बू साम्बाले हाक्पारे भन्दा भन्दै छेऊमा बस्ने महिला छाती पिटीपिटी धुरुधुरु रुन्छन् । संगै उभिएका पुरुषहरु पनि ल है … हो है… भन्दै लेग्रोसहित साम्बालाई समर्थन जनाउँछन् । यसरी काव्य वा मुन्धुममा भएको शब्दशक्तिले पहिले साम्बा काँपेपछि मात्र उसले निकालेका ध्वनिले पनि अरुको मन कँपाएर कोही रुवाउँछ, कोहीलाई बोल्न बाध्य बनाउँछ । यसैले समन, साम्बा र कविमा त्यसप्रकारको मनोवैज्ञानिक शक्ति वा अवस्थाको सृजना र संचार हुनु पर्दछ । प्राविधिक दृष्टिले हेर्दा यही प्रभाव उत्पन्न गर्न समन वा धामीझाक्रीले धेरै अघिदेखि जादूको प्रयोग समेत गर्दै आएका छन् । कवि मानिसको मन वा भावना तहसम्म पुग्न सक्दछ तर समन वा धामीझाक्री त्योभन्दा भित्रीतह आत्मासंग पुगेर सम्पर्क स्थापित गर्न सक्षम हुन्छन् भनेर विश्वास गरिन्छ । धामीझाक्री वा समनको निश्चित साधन जस्तै मन्त्र, काव्य, पहिरन हुन्छन् । कविको पनि काव्य हुन्छ कतिपय कविले विशेष पहिरन पनि लगाउँछन् । कविले समनले जस्तो जादू प्रयोग गर्न सक्तैनन् तर यही प्रभाव उत्पन्न गर्न खोज्छन् आदि ।
समनको अध्ययनको क्रममा कविसित तुलना गरेका धेरै वैज्ञानिक लेख पढिसकेपछि मैले एकदिन फेसबुकमा यसरी नै कवि र धामीझाक्री उस्तै उस्तै लाग्न थाल्यो है भनेर सानो टिपोट राखेको थिए । आफूलाई कवि ठान्ने एकजना मित्रले मलाई आपत्ति नै जनाउनु भए जस्तो लाग्यो । हामी कविलाई धामीझाक्रीको कोटीमा राख्ने हो? भन्दै मलाई संकेत गर्दै आजकल आफूलाई विद्वान ठान्नेहरु आफूलाई धेरै विद्वान ठान्छन् भन्ने आशयले तीतो पोख्नुभयो । उहाँलाई र यसमा बिमति राख्ने साथीलाई अझै पनि मेरो विनम्र अनुरोध के छ भने कृपया गुगल वा गुगल स्कलरमा गएर धामीझाक्री (समन) कवि (पोयट) लेखेर सामग्री सर्च वा खोज्नु होस् । विभिन्न अनुसन्धाताले समन र कविका विषयमा अनुसन्धान गरेर प्रसस्त वैज्ञानिक लेखहरु प्रकाशित गरेका छन् । हालै मैले मिहाली होपलले दशकौं लगाएर गरेको एक अनुसन्धान लेख हेर्दा त्यहाँ समन वा धामीझाक्रीलाई त अझ मानवशास्त्रीसित तुलना गरिएको रहेछ । जसरी मानवशास्त्रीले मात्र प्राचीन गुफामा कोरिएका चित्रको ब्याख्या गर्नसक्छ त्यस्तो काम धामीझाक्रीले मात्र गर्न सक्छ भनेका छन् । यसैले परम्परागत ज्ञान भनेको मानव इतिहासको लामो कालखण्डको अनुभव वा सिकाई हो जसलाई आधुनिक उपलब्धिलको प्रभावमा परेर बूढाबूढीलाई बृद्धाश्रममा लगेर थन्क्याए जस्तो कृतघ्नता देखाउनु हुँदैन । हेक्का राखौं, जसरी कवि भन्दा कोही आफूलाई गौरव महसूस गर्छन् उसैगरि कतिपय ठाउँमा कविताको कुरा गर्दा नाक खुम्च्याउने पनि हाम्रै वरिपरि छन् है !
डा. नवराज सुब्बा
Shamanism मा Shaman (समन) लाई सामान्यतयाः जान्ने मान्छे वा परम्परागत उपचारक भनेर बुझिन्छ । बोन धर्ममा धामीझाक्री, बौद्ध धर्ममा लामा, हिन्दू धर्ममा पंडित/पुरोहित, लिम्बूमा साम्बा आदि नामले यिनीहरु प्रचलित छन् । आधुनिकीकरणसंगै आजकल यो जनशक्तिको कमी हुन थालेको छ । हिन्दू संस्कार गर्नलाई पंडित पुरोहित यतिन्जेलसम्म त सहज उपलब्ध छन् तर आदिवासी लिम्बू समुदायमा लिम्बू साम्बा पाउन भने निकै गाह्रो छ । यसैले जति मौलिक साँस्कृतिक चेतना बढे/बढाए पनि यसलाई ब्यवहारमा ल्याउन निकै चुनौति छ । एकजना लिम्बू मित्रलाई मैले आफ्नो अनुभव यसरी नै सुनाएँ र थपें– म पनि अलिअलि मुन्धुम अध्ययन गर्दैछु । त्यसलाई किताब हेरेर वाचन गरे त अर्थ त अलि अलि बुझिन्छ नि हौ । यो काम त जसरी बाहुनले किताब पढेर कार्य सम्पन्न गर्दछ उसैगरि हामीले पनि पढ्दा हुन्थ्यो कि हौ । जसोतसो काम चल्दथ्यो होला । मेरो कुरा सुनेर उनले मलाई जवाफ के जवाफ दिए भने– हुन त हो तर काम्नु प¥यो नि हौ,अहिलेका केटाहरु खै काम्नै जाँन्दैनन् । यसले मेरो आँखा खुल्यो ।
परम्परागत उपचारक समन परम्पराको बारेमा म पनि लामो समयदेखि अध्ययन गरिरहेको छु । यसको अध्ययनसंगै बीचबीचमा कविको पनि कुरो निकै आउँदो रहेछ । अध्ययनका क्रममा समन हुनलाई कवित्व पनि हुनु पर्ने रहेछ भन्ने निष्कर्षमा निकै अघि पुगेको थिएँ । जसलाई पर्याप्त सन्दर्भग्रन्थ सहित एउटा खोजमूलक अर्थात लेख हाल लेख्दैछु । लिम्बू साथीको माथि उल्लेखित कुरा सुन्दा मलाई एकजना कवि साथीको पनि याद आयो । उनी कविता लेख्दा त शब्द काप्नु पर्छ है भन्छन् । यसरी शब्द काप्नुलाई त पहिले कवि नै काप्नु पर्छ र यस्तो प्रभाव उत्पन्न गर्नु पर्दछ कि त्यो पढेर वा सुनेर पाठक वा श्रोता पनि काप्नु प¥यो । अनि मात्र शब्द काँपेको अनुभव हुन्छ । नत्र कागजको अक्षर आफै त हल्लिदैनन् कसरी काप्ला र । यसैले लिम्बूको साम्बा काप्नुलाई मुन्धुम पढेर वा सम्झेर यस्तो शक्ति हाँसिल गर्नु प¥यो कि उभित्र पहिले एउटा कम्पन आओस् । त्यसपछि उत्पन्न एउटा जोशमा वाचन गरिएका वा भनिएका कुराले मात्र स्रोतामा पनि त्यस्तै प्रभाव पर्दछ ।
एकजना अर्का साथी माबुहाङको एउटा कुरा पनि सम्झे । उनले एकपटक भनेका थिए– अहिलेका कलाकारमा खै एक्सन? माइकल ज्याक्सनले गीत गाउँदा कसरी एक्सन गर्छ, त्यो हेर्दा हेर्दै सुन्दासुन्दै स्वतः दर्शकलाई जुरुक जुरुक उठाउँछ र नचाउँछ नि हौ । कलाकार भनेको त त्यस्तो पो हुनु पर्छ त साथी भन्नु हुन्थ्यो । उनको कुरा मलाई सारै नै घत लाग्यो । कवि पनि झण्डै त्यस्तै हो मन्चमा उभिएर वाचन गरेर मात्र हुँदैन । मान्छेको भावनालई उद्वेलित गर्नेगरि भावभंगिमा सहित प्रस्तुत हुनु पर्दछ । त्यो त्यसै हुँदैन त्यसैले प्रथमतः कविताको शब्दमा नै त्यो शक्ति अन्तरनिहित हुनु पर्दछ अनि मात्र कवि त्यही भावमा डुबेर अरुलाई पन प्रभाव पार्न सक्दछ । माथि कविमित्रले भनेको पनि त्यही हो । लिम्बू साम्बाले हाक्पारे भन्दा भन्दै छेऊमा बस्ने महिला छाती पिटीपिटी धुरुधुरु रुन्छन् । संगै उभिएका पुरुषहरु पनि ल है … हो है… भन्दै लेग्रोसहित साम्बालाई समर्थन जनाउँछन् । यसरी काव्य वा मुन्धुममा भएको शब्दशक्तिले पहिले साम्बा काँपेपछि मात्र उसले निकालेका ध्वनिले पनि अरुको मन कँपाएर कोही रुवाउँछ, कोहीलाई बोल्न बाध्य बनाउँछ । यसैले समन, साम्बा र कविमा त्यसप्रकारको मनोवैज्ञानिक शक्ति वा अवस्थाको सृजना र संचार हुनु पर्दछ । प्राविधिक दृष्टिले हेर्दा यही प्रभाव उत्पन्न गर्न समन वा धामीझाक्रीले धेरै अघिदेखि जादूको प्रयोग समेत गर्दै आएका छन् । कवि मानिसको मन वा भावना तहसम्म पुग्न सक्दछ तर समन वा धामीझाक्री त्योभन्दा भित्रीतह आत्मासंग पुगेर सम्पर्क स्थापित गर्न सक्षम हुन्छन् भनेर विश्वास गरिन्छ । धामीझाक्री वा समनको निश्चित साधन जस्तै मन्त्र, काव्य, पहिरन हुन्छन् । कविको पनि काव्य हुन्छ कतिपय कविले विशेष पहिरन पनि लगाउँछन् । कविले समनले जस्तो जादू प्रयोग गर्न सक्तैनन् तर यही प्रभाव उत्पन्न गर्न खोज्छन् आदि ।
समनको अध्ययनको क्रममा कविसित तुलना गरेका धेरै वैज्ञानिक लेख पढिसकेपछि मैले एकदिन फेसबुकमा यसरी नै कवि र धामीझाक्री उस्तै उस्तै लाग्न थाल्यो है भनेर सानो टिपोट राखेको थिए । आफूलाई कवि ठान्ने एकजना मित्रले मलाई आपत्ति नै जनाउनु भए जस्तो लाग्यो । हामी कविलाई धामीझाक्रीको कोटीमा राख्ने हो? भन्दै मलाई संकेत गर्दै आजकल आफूलाई विद्वान ठान्नेहरु आफूलाई धेरै विद्वान ठान्छन् भन्ने आशयले तीतो पोख्नुभयो । उहाँलाई र यसमा बिमति राख्ने साथीलाई अझै पनि मेरो विनम्र अनुरोध के छ भने कृपया गुगल वा गुगल स्कलरमा गएर धामीझाक्री (समन) कवि (पोयट) लेखेर सामग्री सर्च वा खोज्नु होस् । विभिन्न अनुसन्धाताले समन र कविका विषयमा अनुसन्धान गरेर प्रसस्त वैज्ञानिक लेखहरु प्रकाशित गरेका छन् । हालै मैले मिहाली होपलले दशकौं लगाएर गरेको एक अनुसन्धान लेख हेर्दा त्यहाँ समन वा धामीझाक्रीलाई त अझ मानवशास्त्रीसित तुलना गरिएको रहेछ । जसरी मानवशास्त्रीले मात्र प्राचीन गुफामा कोरिएका चित्रको ब्याख्या गर्नसक्छ त्यस्तो काम धामीझाक्रीले मात्र गर्न सक्छ भनेका छन् । यसैले परम्परागत ज्ञान भनेको मानव इतिहासको लामो कालखण्डको अनुभव वा सिकाई हो जसलाई आधुनिक उपलब्धिलको प्रभावमा परेर बूढाबूढीलाई बृद्धाश्रममा लगेर थन्क्याए जस्तो कृतघ्नता देखाउनु हुँदैन । हेक्का राखौं, जसरी कवि भन्दा कोही आफूलाई गौरव महसूस गर्छन् उसैगरि कतिपय ठाउँमा कविताको कुरा गर्दा नाक खुम्च्याउने पनि हाम्रै वरिपरि छन् है !
Dr. Nawa Raj
Dr. Nawa Raj Subba is a public health specialist who has more than three and a half decades of experience working in public healthcare management at the Ministry of Health and Population in Nepal. In the spirit of public-private partnerships to expand access to health care in rural communities in Eastern Nepal, he played a vital role in leading operational research. He has also independently researched public health and intercultural psychology in Nepal. He published his works in books and journals. Nepali literature, culture, and music recognized him as an author. He has written artistic and cultural texts and CDs. His work has been acknowledged and appreciated by civil society, the government of Nepal, and abroad. He is now involved in Public Health and Intercultural Psychology studies in Nepal.