Essays by Nawa Raj Subba
समयको स्वाद – निबन्धसंग्रह
लेखक- नवराज सुब्बा
प्रकाशित मिति २०७० साल- वाणी प्रकाशन विराटनगर ।
Preview/Download
निबन्धसंग्रहभित्र निम्नानुसार सचनाहरू संग्रहित छन् । संस्मरण खण्डः १ सुर्तीको स्वाद २ विष्टबाको सुन्तला ३ हारमोनियमको नशा४ मितज्यू !५ देउसी २०३८ ६ तेह«थूमको सम्झनामा७ पाथिभरादेवीप्रति मेरो अटल श्रद्धा छ ८ गीति–एल्बम अमूल्य जीवनको रचनागर्भ ९ विदेशमा देखेका कुरा १० धन्यवाद फेसबुक ११ चामल र खुसी १२ सूर्यग्रहणको दिन१३ द्वन्द्व को पीडा १४ रिक्सावाला१५ नेपालीपन ढकमक्क फक्रेको दार्जिलिङ१६ नेपाली भाषाको गुरूत्वाकर्षण १७ साहित्यिक यात्रामा फूल र काँडाहरू१८ चार श्रीमतीहरू१९ स्व. देवकुमारी दिदीलाई काव्यात्मक श्रद्धासुमन२० जपरोग (व्यङ्ग्य) विचार–खण्डः २१ संवेदना, कला र ग्ल्यामर २२ गजल पजल होइन२३ स्रष्टा र सञ्चारको सम्बन्ध२४ रेडियोप्रति श्रोता र स्रष्टाहरूको अपेक्षा२५ द्वैध भूमिकाको अन्त होस् २६ रोकिन्नन् हातका कलमहरू !
सुर्तीको स्वाद
– नवराज सुब्बा
मैले सबैभन्दा धेरै आशीर्वाद आगो ओसार्दा पाएको छु । अर्थात् बाल्यकालमा चुरोट, बिंडी तथा सुर्ती सल्काउन चुल्होबाट आगो ल्याइदिँदा गाउँघरका धेरै अभिभावकहरूबाट मैले थुप्रै आशीर्वाद पाएँ । अँगेनाबाट चिम्टाले आगोको कोइला च्यापेर ल्याइदिँदा त्यसबेला मलाई धेरैले ‘ठूली–ठूली’ भनेर आशीर्वाद दिए । कसैले ‘जम्दार हुनु’ ‘सुब्दार हुनु’ भनेर आशीर्वाद दिए । कसैकसैले ‘जर्नेल हुनु’ ‘कर्नेल हुनु’ भनेर पनि आशीर्वाद दिए । तर मलाई भने सानोमा पाइलट बन्ने इच्छा थियो । किनभने कहिलेकाहीँ हाम्रो गाउँमाथिको आकाशमा हवाईजहाज, हेलिकप्टर उड्ने गर्दथ्यो त्यो देखेपछि मलाई भित्रैदेखि पाइलट हुने इच्छा जागेको थियो । ‘पछि तँ के हुन्छस् हँ ?’ भनेर कसैले सोध्दाखेरि म सोही ईच्छा प्रकट गर्ने गर्दथें । त्यो थाहा पाउने कतिपयले मलाई ‘पाइलट हुनु’ भनेर पनि आशीर्वाद दिएका थिए । तर त्यो आशीर्वाद पूरा भएन । मेरो घरमा दोकान पनि थियो । दोकानमा ग्राहकहरू शिव बिंडी, गणेश बिंडी किन्दथे । कसैले आशा चुरोट, गैंडा चुरोट र हुनेखानेले चाहिं याक चुरोट किन्दथे । र त्यो सल्काउन कतिपयले मलाई ‘आगो ले ले ! नवराज !’ भन्दथे । म पनि बडो फूर्तिकासाथ चुल्होमा पुग्दथें, आगो लिन । आज्ञाकारी बालकझैं चुल्होबाट चिम्टाले आगोको कोइला च्यापेर ल्याइदिन्थें । कहिले बल्दै गरेको दाउरा तानेर खुरूखुरू ल्याइदिन्थें । कहिलेकाहीं भर्खरै बल्न थालेको दाउरै उठाएर लुरूलुरू ल्याइदिन्थें । यसरी आगो झिक्दा अगेना निभेमा यता आमाको खप्की खानुपर्दथ्यो, त्यसैले त्यो काम प्रायः म आमाको आँखा छलेर गर्ने गर्दथें । त्यसबेला आगो पुर्याएपछि म उपर बर्सने आशीर्वाद पाएर म बुझिनबुझी फुरूङ्ग हुन्थें । उसबेला म सायद चुल्होबाट आगो जेनतेन ल्याउनसक्ने त्यस्तै चार–पाँच वर्षको बालक हुँदो हुँ । त्यसबेला कहिलेकाहिँ मलाई मनमा एकप्रकारको जिज्ञासा उठ्ने गर्दथ्यो– ‘कस्तो हुन्छ होला ? त्यो सूर्तीको स्वाद’ भनेर । एकपटक मैले उनीहरूले फालेका ठूटा उनीहरू उठेर गएपछि सल्काएर चाखें । तर, अहँ मलाई त्यो पटक्कै मीठो लागेन । मलाई त्यसको स्वाद बन्दै मन परेन ।
मलाई सानोमा मीठाई असाध्यै मन पर्दथ्यो । घरैमा दोकान भएकोले चोर्दै भए पनि म मीठाई अलि बढी नै खान्थें । मुखको सरसफाई नपुगेर होला सानैमा मेरो दाँत कीराले खायो । त्यसबेला अहिलेजस्तो अस्पताल जाने र उपचार गर्ने चलन थिएन । घरैमा घरेलु उपचार गर्ने गरिन्थ्यो र केही नलागेपछि मात्र अस्पताल खोजिन्थ्यो । फेरि त्यसबेला अहिले जस्तो गाउँगाउँमा स्वास्थ्य संस्था, स्वास्थ्यकर्मी हुँदैनथे । म त्यसबेला आना पीर ठूलालाई भन्न डराउँथें । ‘तैंले मीठाई धेर खाएर त त्यस्तो भएको हो नि !’ भनेर उल्टै बाआमाको खप्की पाइन्थ्यो, त्यसैले रोगलाई खप्न सकुन्जेल म आफैं खप्दथें । बरू निको पार्न आफै अनेंक प्रयत्न गर्दथें । दाँत दुखेको ठाउँमा के लाउँदाखेरि, के गर्दाखेरि अथवा के खाँदाखेरि जाती होला भनेर छट्पटाइरहन्थें । दाँत दुखेर खपिनसक्नु भएको बेला ‘दुख्यो !’ भनेर म बाआमालाई भन्न खोज्दथें तर घरमा राखिएको फलामको किला च्याप्ने सनासोले दाँत च्यापेर जबर्जस्ती फुकालिदेलान् कि भन्ने डर पनि थियो । एकदुइपटक यस्तै सनासाले दाँत च्यापेर फुकाल्दा मलाई साह्रै दुखेको थियो, धेरै रगत बगेको थियो । त्यसबेला मेरो गाउँ हाङपाङ ताप्लेजुङमा अहिलेको जस्तो सुई लगाएर अर्थात् गिजा लट्याएर दाँत उखेल्ने चलन वा सुविधा नै थिएन । एकदिन एकजना अलि जाती खालका अभिभावकसमक्ष मैले मेरो व्यथा फुकाएँ । उनले कीराले खाएको ठाउँमा बट्टेखैनी लगाऊ भनेर उनीसँगै भएको खैनी झिकेर दिए र लगाएँ तर गन्धले झण्डै उल्टी आयो । छिमेकी साथी सन्तोषले भन्यो– ‘बिँडी खा न ! त्यसको धुवाँले काठमा कीरा लाग्न नदिए जस्तै दाँतको पनि कीरा मार्छ’ । उसले उदाहरणस्वरूप ‘हेर फलाना मान्छे कत्ति सूर्ती खान्छ त्यसको कहिल्यै दा“त दुखेको देख्याछस् ?’ भनेर भन्थ्यो, मलाई पनि हो कि जस्तो लाग्यो । दाँतको त्यो पीडा दमन गर्न मैले निकै समयसम्म अनेक उपाय खोन्दैथें । एकदिन सहपाठी निलेलाई हाईस्कुलको खेलमैदानको एकान्त कुनामा छेलिएर बडो ठाँटले बिंडी तान्दै गरेको देखें । चुरोटको खरानी झार्न औंला पड्काउँदै अभिभावकहरूको दुरूस्त नक्कल गर्दै उसले पनि औंला प्याट्प्याट् फड्काएको देखेर म चकित परें । जीवनमा पहिलोचोटि हामी जस्ता केटाकेटी अर्थात् विद्यार्थीले पनि चुरोट खाएको देखें । यसबेला म त्यस्तै सात–आठ वर्षको थिएँ होला । आश्चर्य, डर र उत्सुकता एकसाथ जाग्यो । ‘के खा’को ? किन खा’को ? कस्तो हुन्छ ?’ भन्ने सवालको जवाफमा उसले धेरै कुरा बतायो । ‘मैले फलाना सरको देखासिकी गरेको हुँ !’ ‘हेर ! यो खायो भने जाडो भाग्छ, तेरै घरबाट त किनेर ल्याएको हो नि ! बरू तँ पनि झिकेर खा न ! हेर तेरो दाँतको कीरा पनि धुवाँले मर्छ’ भनेर सिकायो । उसले मलाई कतै सरलाई पोला लाउला कि भन्ठानेर हो वा किन हो धेरैबेर राखेर मजाले सम्झायो र भन्यो— ‘हेर भान्सामा भएका काठपात धुवाँले गर्दा कीराले खाँदैनन्, त्यस्तै त हो नि दाँत पनि !’ भनेर सुर्ती खान मलाई उक्साउनसम्म उक्सायो । उसका कुराले म निकै प्रभावित भएँ र त्यसपछि मैले लुकिछिपी एक–दुई मूठा बिंडी बाआमाका आँखा छलेर दोकानबाट चोरेर खाएँ । यसरी मैले सुर्ती खान थालेको एकमहिना जति पनि बित्न नपाउँदै दुर्घटना भयो (उसबेलाको लागि) । एकदिन हाम्रो सरस्वती हाईस्कुलमा सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो । जसलाई हामी ‘नाटक’ भन्दथ्यौं । नाटक साँझमा हुने गर्दथ्यो । नाटक हेर्न पाइने भो भनेर त्यसबेला हामी स–साना विद्यार्थीका भूईंमा खुट्टा थिएनन् । ‘आज स्कुलमा नाटक छ’ भनेर आमालाई कन्याएर छिटो–छिटो खाना बनाइ मागेर साँझ नपर्दै हामी नाटकस्थलमा पुग्दथ्यौं । बेलैमा नाटक मञ्चन हुने स्थलमा पुगेर मञ्च तयारी गरेको, माइक परीक्षण गरेको, कलाकारहरूको हाऊभाऊ, गुरूहरू र दाइदिदीहरूले सांस्कृतिक कार्यक्रमको चाँजोपाँजो मिलाएको हेर्न साह्रै मजा लाग्दथ्यो । त्यसबेला केटामान्छे केटी बनेको अनि केटीमान्छे केटा बनेको देख्दा झन् रमाइलो लाग्थ्यो ।
त्यो दिन साँझ परिसकेको थियो तर नाटक सुरू भैसकेको चाहिं थिएन । मैदानको एक छेऊमा छेलिएर म, शंकर र योवन तीनभाइ मजाले गफ हाँक्दै बिंडी तान्दै थियौं । हेडसर गणेशबहादुर राईको डेराबाट एकजना मानिस हातमा टर्चलाइट बालेर हामीतिर आयो । हामी हेडसरको डेरा र सांस्कृतिक कार्यक्रमस्थलको करिब बीचमा थियौं । दिउँसैदेखि दाइदिदीहरू हेडसरको डेरा र मञ्चमा ओहोरदोहोर गर्दै थिए । कोही विद्यार्थी दाइ वा दिदी आएको होलान् भन्ठान्यौं र टर्चवालालाई उति ध्यान दिएनौं । तर अचम्म ! त्यो टर्चलाइट त हामीतिरै पो सोझियो । ‘को हँ’ भनेर सोध्ने टर्चवाला त कुनै दाइ नभएर हेडसर गणेशबहादुर राई पो रहेछन् । उनको अनुहार अँधेरोमा देखिएन तर उनको आवाज र खप्की चिनिहाल्यौं । हत्तपत्त हातको बिंडी पछाडि लग्दै अर्को हातले माडमुड गरेर आगो मार्दै त्यहाँबाट कुलेलम् ठोक्यौं । त्यसबेला हाम्रो हंसले ठाउँ छाड्यो । किनभने हामीलाई थाहा थियो हेडसर अति कठोर हुनुहुन्छ, उहाँले बेतले हातमा हिर्काउँदाखेरि तर्तरी रगत आउँछ भनिन्थ्यो । हामी उहाँलाई सिधै हेर्न पनि डराउँथ्यौं । अब नाटक अर्थात् सांस्कृतिक कार्यक्रम हेर्ने हाम्रो उत्साह हावा फुस्केको भकुण्डोझैं चाउरी पर्यो र हामी सल्याकसुलुक पर्यौं । तैपनि नाटक हेर्न बिरालाझैं सुटुक्क दर्शकका बीचमा घुस्रियौं । कार्यक्रम सुरू हुने बेलामा विद्यार्थी युनियनका सभापति लक्ष्मीप्रसाद प्रसाईंले माइकबाट ‘एउटा अत्यन्त जरूरी सूचना’ भनेर उद्घोषण गरे । उनले भने— ‘आज केही विद्यार्थीहरूले विद्यालय परिसरमा अनुशासनहीन काम गरेको हँुदा, ती विद्यार्थीहरूलाई भोलि कडासेकडा कारबाही गरिनेछ ।’ यो सूचना हामीलाई नै लक्षित गरेर प्रसारण गरेको जस्तो लाग्यो र सुनेपछि मलाई सपना हो कि विपनाझैं भो । ‘त्यसै त बुहारी भट्मास खाएकी !’ भनेझैं त्यसै त यसअघि नै हराएको हाम्रो सातो त्यसमाथि त्यो सूचनाले त झन् अब हाम्रा बाँच्ने दिन गएछन् भन्ने लाग्यो र साह्रै निराश भएँ । त्यसै–त्यसै रून मन लागेर आयो । तर कसको सामू के भनेर रूनु र ! सायद, घरमा बाआमाका कुटाइ खाँदाखाँदा अनि स्कुलमा गुरूहरूका खप्की र कुटाइले होला मलाई हरेक दुखाइमा मरिन्छ कि भनेर डर लाग्दथ्यो ।
यसैले सायद मभित्र हिंसाप्रति सानैदेखि त्रास र त्यो भन्दा बढी घृणा उत्पन्न भयो । म बालक स्वभाविक रूपमा स्वच्छन्द भएर बाँच्न, हाँस्न र खेल्न खोज्दथें र किताबलाई गत्ता लगाएर राखेजस्तै गरेर जीवनलाई जानिनजानिकनै साह्रै जतन गर्दथें । तर आफ्ना पीडा आफ्ना बाआमालाई व्यक्त गर्न नसक्ने म लठुवा त्यस घटनापछि दिनभर साथीसँग भने रूञ्चे हाँसो मात्र हाँसें । सपनामा पनि कतिचोटि त म आफै मरेको पनि देखें । हामीलाई भोलि के कारबाही होला भनेर स्कुल नजाउँ भन्ने पनि लाग्यो तर के गर्नु ! नगए बाआमाले नै कुटिहाल्छन् । सरहरूले त झन् के बाँकी राख्लान् र ! भन्ने लाग्यो । जेहोस्, नून खाएको कुखुराझैं स्कुल गइयो । र धेरै दिनसम्म सातो हराएको बिरामीझैं भएँ म । राति नाटक हेर्दा पो तर्सिएर सातो गयो होला भनेर आमाले फेदाङ्बा लगाइ दिनुभयो । अहिले सम्झँदा लाग्छ, उसबेला हेडसरले तथा लक्ष्मीदाइले हामीलाई तर्साउनु मात्र भएको रहेछ ।
त्यसबेला घटेको यो घटना मेरो निम्ति उसबेला दुर्घटना भए पनि आखिर अहिले ओखती नै सावित भयो । जसले ममा भर्खरै सुरू हुन लागेको सुर्ती खाने कुलतलाई चटक्कै छुटाइदियो । उसबेला हेडसरको खप्की नखाएको भए सायद म यतिबेला पनि चुरोट खाइरहेकै हुन्थें होला । माइकबाट लक्ष्मीदाइले त्यसरी डर नदेखाएको भए यतिबेला चुरोट खाँदा लाग्ने रोगले सायद मलाई पनि च्यापिसकेको हुन्थ्यो होला । वास्तवमा, ‘ओखती र अर्ति तीतो हुन्छ’ भनेको ठीकै रहेछ । एक जनस्वास्थ्यकर्मीको हैसियतले म धुम्रपानबारे लेखरचना पत्रपत्रिकामा छपाएर जनचेतना फैलाउने कोशिस गर्दछु । कहिलेकाहीँ विद्यालयमा गएर ‘धुम्रपान गर्नु हुँदैन, अर्थात् सुर्ती खान हुँदैन है भाइबैनी हो !’ भनेर धुम्रपानबारे विद्यार्थी भाइबैनीलाई सम्झाउने पनि गर्दछु । मलाई कसैकसैले भन्छन् ‘फलाना डाक्टर आफैं चुरोट खान्छ तर अरूलाई नखाऊ भन्छ, नखाने चीज भए डाक्टरले चंै किन खान्छन् त !’ उसलाई चित्त बुझाउने जवाफ मसँग छैन ।
आजकल स्वास्थ्यचेतनामूलक लेख लेखिरहेको बेला अर्थात् विद्यार्थी भाइबैनीहरूसँग कुराकानी गरिरहेको बेला म समक्ष त्यही सवाल घुम्छ र मेरा अतीतको सम्झना एकसाथ आउँछ । धन्य ! म आफू सुर्ती नखाने भएँ र मात्र ! नत्र मलाई पनि विद्यार्थी भाइबैनीले ‘तपाई चै किन खानु हुन्छ त !’ भनेर सोधेमा मसँग जवाफ हुने थिएन । यसबेला म मेरो बाल्यकालको साथी, गुरू, अभिभावकलाई धन्यवाद दिन्छु । तर बाल्यकाललाई खोतल्दा चाहिं मलाई त्यो सुर्तीको स्वाद अर्थात् त्यो घटनाले गिज्याएजस्तो लाग्छ र कताकता आफैलाई मनभित्र कुरिकुरी पनि लागेर आउँछ !
२०६५ वैशाख १, भद्रपुर झापा ।
Essays by Nawa Raj Subba
समयको स्वाद – निबन्धसंग्रह
लेखक- नवराज सुब्बा
प्रकाशित मिति २०७० साल- वाणी प्रकाशन विराटनगर ।
Preview/Download
निबन्धसंग्रहभित्र निम्नानुसार सचनाहरू संग्रहित छन् । संस्मरण खण्डः १ सुर्तीको स्वाद २ विष्टबाको सुन्तला ३ हारमोनियमको नशा४ मितज्यू !५ देउसी २०३८ ६ तेह«थूमको सम्झनामा७ पाथिभरादेवीप्रति मेरो अटल श्रद्धा छ ८ गीति–एल्बम अमूल्य जीवनको रचनागर्भ ९ विदेशमा देखेका कुरा १० धन्यवाद फेसबुक ११ चामल र खुसी १२ सूर्यग्रहणको दिन१३ द्वन्द्व को पीडा १४ रिक्सावाला१५ नेपालीपन ढकमक्क फक्रेको दार्जिलिङ१६ नेपाली भाषाको गुरूत्वाकर्षण १७ साहित्यिक यात्रामा फूल र काँडाहरू१८ चार श्रीमतीहरू१९ स्व. देवकुमारी दिदीलाई काव्यात्मक श्रद्धासुमन२० जपरोग (व्यङ्ग्य) विचार–खण्डः २१ संवेदना, कला र ग्ल्यामर २२ गजल पजल होइन२३ स्रष्टा र सञ्चारको सम्बन्ध२४ रेडियोप्रति श्रोता र स्रष्टाहरूको अपेक्षा२५ द्वैध भूमिकाको अन्त होस् २६ रोकिन्नन् हातका कलमहरू !
सुर्तीको स्वाद
– नवराज सुब्बा
मैले सबैभन्दा धेरै आशीर्वाद आगो ओसार्दा पाएको छु । अर्थात् बाल्यकालमा चुरोट, बिंडी तथा सुर्ती सल्काउन चुल्होबाट आगो ल्याइदिँदा गाउँघरका धेरै अभिभावकहरूबाट मैले थुप्रै आशीर्वाद पाएँ । अँगेनाबाट चिम्टाले आगोको कोइला च्यापेर ल्याइदिँदा त्यसबेला मलाई धेरैले ‘ठूली–ठूली’ भनेर आशीर्वाद दिए । कसैले ‘जम्दार हुनु’ ‘सुब्दार हुनु’ भनेर आशीर्वाद दिए । कसैकसैले ‘जर्नेल हुनु’ ‘कर्नेल हुनु’ भनेर पनि आशीर्वाद दिए । तर मलाई भने सानोमा पाइलट बन्ने इच्छा थियो । किनभने कहिलेकाहीँ हाम्रो गाउँमाथिको आकाशमा हवाईजहाज, हेलिकप्टर उड्ने गर्दथ्यो त्यो देखेपछि मलाई भित्रैदेखि पाइलट हुने इच्छा जागेको थियो । ‘पछि तँ के हुन्छस् हँ ?’ भनेर कसैले सोध्दाखेरि म सोही ईच्छा प्रकट गर्ने गर्दथें । त्यो थाहा पाउने कतिपयले मलाई ‘पाइलट हुनु’ भनेर पनि आशीर्वाद दिएका थिए । तर त्यो आशीर्वाद पूरा भएन । मेरो घरमा दोकान पनि थियो । दोकानमा ग्राहकहरू शिव बिंडी, गणेश बिंडी किन्दथे । कसैले आशा चुरोट, गैंडा चुरोट र हुनेखानेले चाहिं याक चुरोट किन्दथे । र त्यो सल्काउन कतिपयले मलाई ‘आगो ले ले ! नवराज !’ भन्दथे । म पनि बडो फूर्तिकासाथ चुल्होमा पुग्दथें, आगो लिन । आज्ञाकारी बालकझैं चुल्होबाट चिम्टाले आगोको कोइला च्यापेर ल्याइदिन्थें । कहिले बल्दै गरेको दाउरा तानेर खुरूखुरू ल्याइदिन्थें । कहिलेकाहीं भर्खरै बल्न थालेको दाउरै उठाएर लुरूलुरू ल्याइदिन्थें । यसरी आगो झिक्दा अगेना निभेमा यता आमाको खप्की खानुपर्दथ्यो, त्यसैले त्यो काम प्रायः म आमाको आँखा छलेर गर्ने गर्दथें । त्यसबेला आगो पुर्याएपछि म उपर बर्सने आशीर्वाद पाएर म बुझिनबुझी फुरूङ्ग हुन्थें । उसबेला म सायद चुल्होबाट आगो जेनतेन ल्याउनसक्ने त्यस्तै चार–पाँच वर्षको बालक हुँदो हुँ । त्यसबेला कहिलेकाहिँ मलाई मनमा एकप्रकारको जिज्ञासा उठ्ने गर्दथ्यो– ‘कस्तो हुन्छ होला ? त्यो सूर्तीको स्वाद’ भनेर । एकपटक मैले उनीहरूले फालेका ठूटा उनीहरू उठेर गएपछि सल्काएर चाखें । तर, अहँ मलाई त्यो पटक्कै मीठो लागेन । मलाई त्यसको स्वाद बन्दै मन परेन ।
मलाई सानोमा मीठाई असाध्यै मन पर्दथ्यो । घरैमा दोकान भएकोले चोर्दै भए पनि म मीठाई अलि बढी नै खान्थें । मुखको सरसफाई नपुगेर होला सानैमा मेरो दाँत कीराले खायो । त्यसबेला अहिलेजस्तो अस्पताल जाने र उपचार गर्ने चलन थिएन । घरैमा घरेलु उपचार गर्ने गरिन्थ्यो र केही नलागेपछि मात्र अस्पताल खोजिन्थ्यो । फेरि त्यसबेला अहिले जस्तो गाउँगाउँमा स्वास्थ्य संस्था, स्वास्थ्यकर्मी हुँदैनथे । म त्यसबेला आना पीर ठूलालाई भन्न डराउँथें । ‘तैंले मीठाई धेर खाएर त त्यस्तो भएको हो नि !’ भनेर उल्टै बाआमाको खप्की पाइन्थ्यो, त्यसैले रोगलाई खप्न सकुन्जेल म आफैं खप्दथें । बरू निको पार्न आफै अनेंक प्रयत्न गर्दथें । दाँत दुखेको ठाउँमा के लाउँदाखेरि, के गर्दाखेरि अथवा के खाँदाखेरि जाती होला भनेर छट्पटाइरहन्थें । दाँत दुखेर खपिनसक्नु भएको बेला ‘दुख्यो !’ भनेर म बाआमालाई भन्न खोज्दथें तर घरमा राखिएको फलामको किला च्याप्ने सनासोले दाँत च्यापेर जबर्जस्ती फुकालिदेलान् कि भन्ने डर पनि थियो । एकदुइपटक यस्तै सनासाले दाँत च्यापेर फुकाल्दा मलाई साह्रै दुखेको थियो, धेरै रगत बगेको थियो । त्यसबेला मेरो गाउँ हाङपाङ ताप्लेजुङमा अहिलेको जस्तो सुई लगाएर अर्थात् गिजा लट्याएर दाँत उखेल्ने चलन वा सुविधा नै थिएन । एकदिन एकजना अलि जाती खालका अभिभावकसमक्ष मैले मेरो व्यथा फुकाएँ । उनले कीराले खाएको ठाउँमा बट्टेखैनी लगाऊ भनेर उनीसँगै भएको खैनी झिकेर दिए र लगाएँ तर गन्धले झण्डै उल्टी आयो । छिमेकी साथी सन्तोषले भन्यो– ‘बिँडी खा न ! त्यसको धुवाँले काठमा कीरा लाग्न नदिए जस्तै दाँतको पनि कीरा मार्छ’ । उसले उदाहरणस्वरूप ‘हेर फलाना मान्छे कत्ति सूर्ती खान्छ त्यसको कहिल्यै दा“त दुखेको देख्याछस् ?’ भनेर भन्थ्यो, मलाई पनि हो कि जस्तो लाग्यो । दाँतको त्यो पीडा दमन गर्न मैले निकै समयसम्म अनेक उपाय खोन्दैथें । एकदिन सहपाठी निलेलाई हाईस्कुलको खेलमैदानको एकान्त कुनामा छेलिएर बडो ठाँटले बिंडी तान्दै गरेको देखें । चुरोटको खरानी झार्न औंला पड्काउँदै अभिभावकहरूको दुरूस्त नक्कल गर्दै उसले पनि औंला प्याट्प्याट् फड्काएको देखेर म चकित परें । जीवनमा पहिलोचोटि हामी जस्ता केटाकेटी अर्थात् विद्यार्थीले पनि चुरोट खाएको देखें । यसबेला म त्यस्तै सात–आठ वर्षको थिएँ होला । आश्चर्य, डर र उत्सुकता एकसाथ जाग्यो । ‘के खा’को ? किन खा’को ? कस्तो हुन्छ ?’ भन्ने सवालको जवाफमा उसले धेरै कुरा बतायो । ‘मैले फलाना सरको देखासिकी गरेको हुँ !’ ‘हेर ! यो खायो भने जाडो भाग्छ, तेरै घरबाट त किनेर ल्याएको हो नि ! बरू तँ पनि झिकेर खा न ! हेर तेरो दाँतको कीरा पनि धुवाँले मर्छ’ भनेर सिकायो । उसले मलाई कतै सरलाई पोला लाउला कि भन्ठानेर हो वा किन हो धेरैबेर राखेर मजाले सम्झायो र भन्यो— ‘हेर भान्सामा भएका काठपात धुवाँले गर्दा कीराले खाँदैनन्, त्यस्तै त हो नि दाँत पनि !’ भनेर सुर्ती खान मलाई उक्साउनसम्म उक्सायो । उसका कुराले म निकै प्रभावित भएँ र त्यसपछि मैले लुकिछिपी एक–दुई मूठा बिंडी बाआमाका आँखा छलेर दोकानबाट चोरेर खाएँ । यसरी मैले सुर्ती खान थालेको एकमहिना जति पनि बित्न नपाउँदै दुर्घटना भयो (उसबेलाको लागि) । एकदिन हाम्रो सरस्वती हाईस्कुलमा सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो । जसलाई हामी ‘नाटक’ भन्दथ्यौं । नाटक साँझमा हुने गर्दथ्यो । नाटक हेर्न पाइने भो भनेर त्यसबेला हामी स–साना विद्यार्थीका भूईंमा खुट्टा थिएनन् । ‘आज स्कुलमा नाटक छ’ भनेर आमालाई कन्याएर छिटो–छिटो खाना बनाइ मागेर साँझ नपर्दै हामी नाटकस्थलमा पुग्दथ्यौं । बेलैमा नाटक मञ्चन हुने स्थलमा पुगेर मञ्च तयारी गरेको, माइक परीक्षण गरेको, कलाकारहरूको हाऊभाऊ, गुरूहरू र दाइदिदीहरूले सांस्कृतिक कार्यक्रमको चाँजोपाँजो मिलाएको हेर्न साह्रै मजा लाग्दथ्यो । त्यसबेला केटामान्छे केटी बनेको अनि केटीमान्छे केटा बनेको देख्दा झन् रमाइलो लाग्थ्यो ।
त्यो दिन साँझ परिसकेको थियो तर नाटक सुरू भैसकेको चाहिं थिएन । मैदानको एक छेऊमा छेलिएर म, शंकर र योवन तीनभाइ मजाले गफ हाँक्दै बिंडी तान्दै थियौं । हेडसर गणेशबहादुर राईको डेराबाट एकजना मानिस हातमा टर्चलाइट बालेर हामीतिर आयो । हामी हेडसरको डेरा र सांस्कृतिक कार्यक्रमस्थलको करिब बीचमा थियौं । दिउँसैदेखि दाइदिदीहरू हेडसरको डेरा र मञ्चमा ओहोरदोहोर गर्दै थिए । कोही विद्यार्थी दाइ वा दिदी आएको होलान् भन्ठान्यौं र टर्चवालालाई उति ध्यान दिएनौं । तर अचम्म ! त्यो टर्चलाइट त हामीतिरै पो सोझियो । ‘को हँ’ भनेर सोध्ने टर्चवाला त कुनै दाइ नभएर हेडसर गणेशबहादुर राई पो रहेछन् । उनको अनुहार अँधेरोमा देखिएन तर उनको आवाज र खप्की चिनिहाल्यौं । हत्तपत्त हातको बिंडी पछाडि लग्दै अर्को हातले माडमुड गरेर आगो मार्दै त्यहाँबाट कुलेलम् ठोक्यौं । त्यसबेला हाम्रो हंसले ठाउँ छाड्यो । किनभने हामीलाई थाहा थियो हेडसर अति कठोर हुनुहुन्छ, उहाँले बेतले हातमा हिर्काउँदाखेरि तर्तरी रगत आउँछ भनिन्थ्यो । हामी उहाँलाई सिधै हेर्न पनि डराउँथ्यौं । अब नाटक अर्थात् सांस्कृतिक कार्यक्रम हेर्ने हाम्रो उत्साह हावा फुस्केको भकुण्डोझैं चाउरी पर्यो र हामी सल्याकसुलुक पर्यौं । तैपनि नाटक हेर्न बिरालाझैं सुटुक्क दर्शकका बीचमा घुस्रियौं । कार्यक्रम सुरू हुने बेलामा विद्यार्थी युनियनका सभापति लक्ष्मीप्रसाद प्रसाईंले माइकबाट ‘एउटा अत्यन्त जरूरी सूचना’ भनेर उद्घोषण गरे । उनले भने— ‘आज केही विद्यार्थीहरूले विद्यालय परिसरमा अनुशासनहीन काम गरेको हँुदा, ती विद्यार्थीहरूलाई भोलि कडासेकडा कारबाही गरिनेछ ।’ यो सूचना हामीलाई नै लक्षित गरेर प्रसारण गरेको जस्तो लाग्यो र सुनेपछि मलाई सपना हो कि विपनाझैं भो । ‘त्यसै त बुहारी भट्मास खाएकी !’ भनेझैं त्यसै त यसअघि नै हराएको हाम्रो सातो त्यसमाथि त्यो सूचनाले त झन् अब हाम्रा बाँच्ने दिन गएछन् भन्ने लाग्यो र साह्रै निराश भएँ । त्यसै–त्यसै रून मन लागेर आयो । तर कसको सामू के भनेर रूनु र ! सायद, घरमा बाआमाका कुटाइ खाँदाखाँदा अनि स्कुलमा गुरूहरूका खप्की र कुटाइले होला मलाई हरेक दुखाइमा मरिन्छ कि भनेर डर लाग्दथ्यो ।
यसैले सायद मभित्र हिंसाप्रति सानैदेखि त्रास र त्यो भन्दा बढी घृणा उत्पन्न भयो । म बालक स्वभाविक रूपमा स्वच्छन्द भएर बाँच्न, हाँस्न र खेल्न खोज्दथें र किताबलाई गत्ता लगाएर राखेजस्तै गरेर जीवनलाई जानिनजानिकनै साह्रै जतन गर्दथें । तर आफ्ना पीडा आफ्ना बाआमालाई व्यक्त गर्न नसक्ने म लठुवा त्यस घटनापछि दिनभर साथीसँग भने रूञ्चे हाँसो मात्र हाँसें । सपनामा पनि कतिचोटि त म आफै मरेको पनि देखें । हामीलाई भोलि के कारबाही होला भनेर स्कुल नजाउँ भन्ने पनि लाग्यो तर के गर्नु ! नगए बाआमाले नै कुटिहाल्छन् । सरहरूले त झन् के बाँकी राख्लान् र ! भन्ने लाग्यो । जेहोस्, नून खाएको कुखुराझैं स्कुल गइयो । र धेरै दिनसम्म सातो हराएको बिरामीझैं भएँ म । राति नाटक हेर्दा पो तर्सिएर सातो गयो होला भनेर आमाले फेदाङ्बा लगाइ दिनुभयो । अहिले सम्झँदा लाग्छ, उसबेला हेडसरले तथा लक्ष्मीदाइले हामीलाई तर्साउनु मात्र भएको रहेछ ।
त्यसबेला घटेको यो घटना मेरो निम्ति उसबेला दुर्घटना भए पनि आखिर अहिले ओखती नै सावित भयो । जसले ममा भर्खरै सुरू हुन लागेको सुर्ती खाने कुलतलाई चटक्कै छुटाइदियो । उसबेला हेडसरको खप्की नखाएको भए सायद म यतिबेला पनि चुरोट खाइरहेकै हुन्थें होला । माइकबाट लक्ष्मीदाइले त्यसरी डर नदेखाएको भए यतिबेला चुरोट खाँदा लाग्ने रोगले सायद मलाई पनि च्यापिसकेको हुन्थ्यो होला । वास्तवमा, ‘ओखती र अर्ति तीतो हुन्छ’ भनेको ठीकै रहेछ । एक जनस्वास्थ्यकर्मीको हैसियतले म धुम्रपानबारे लेखरचना पत्रपत्रिकामा छपाएर जनचेतना फैलाउने कोशिस गर्दछु । कहिलेकाहीँ विद्यालयमा गएर ‘धुम्रपान गर्नु हुँदैन, अर्थात् सुर्ती खान हुँदैन है भाइबैनी हो !’ भनेर धुम्रपानबारे विद्यार्थी भाइबैनीलाई सम्झाउने पनि गर्दछु । मलाई कसैकसैले भन्छन् ‘फलाना डाक्टर आफैं चुरोट खान्छ तर अरूलाई नखाऊ भन्छ, नखाने चीज भए डाक्टरले चंै किन खान्छन् त !’ उसलाई चित्त बुझाउने जवाफ मसँग छैन ।
आजकल स्वास्थ्यचेतनामूलक लेख लेखिरहेको बेला अर्थात् विद्यार्थी भाइबैनीहरूसँग कुराकानी गरिरहेको बेला म समक्ष त्यही सवाल घुम्छ र मेरा अतीतको सम्झना एकसाथ आउँछ । धन्य ! म आफू सुर्ती नखाने भएँ र मात्र ! नत्र मलाई पनि विद्यार्थी भाइबैनीले ‘तपाई चै किन खानु हुन्छ त !’ भनेर सोधेमा मसँग जवाफ हुने थिएन । यसबेला म मेरो बाल्यकालको साथी, गुरू, अभिभावकलाई धन्यवाद दिन्छु । तर बाल्यकाललाई खोतल्दा चाहिं मलाई त्यो सुर्तीको स्वाद अर्थात् त्यो घटनाले गिज्याएजस्तो लाग्छ र कताकता आफैलाई मनभित्र कुरिकुरी पनि लागेर आउँछ !
२०६५ वैशाख १, भद्रपुर झापा ।
Dr. Nawa Raj
Dr. Nawa Raj Subba is a public health specialist who has more than three and a half decades of experience working in public healthcare management at the Ministry of Health and Population in Nepal. In the spirit of public-private partnerships to expand access to health care in rural communities in Eastern Nepal, he played a vital role in leading operational research. He has also independently researched public health and intercultural psychology in Nepal. He published his works in books and journals. Nepali literature, culture, and music recognized him as an author. He has written artistic and cultural texts and CDs. His work has been acknowledged and appreciated by civil society, the government of Nepal, and abroad. He is now involved in Public Health and Intercultural Psychology studies in Nepal.