– नवराज सुब्बा
कुनैबेला रचना गरेको तर बिर्सिसकेको सम्भवतः मेरो जीवनको पहिलो गीत करिब तीन दशक पछि अरूकै मुखबाट सुन्न पाएँ, आज । त्यस्तै ३०/३१ सालतिर म ९/१० कक्षामा पढ्दा मैले एउटा गीत रचना गरें । र रेडियो नेपालमा बज्ने एउटा लोकप्रिय गीतको धूनमा आधारित संगीत पनि भरें । अनि हारमोनियम बजाउँदै मादलको तालमा आफ्नै बहिनी सरलालाई नचाएँ । सरस्वती माध्यमिक विद्यालयको साँस्कृतिक कार्यक्रममा सोही गीत र नृत्य प्रस्तुत गरियो । तर केही समयपछि त्यो गीत बिर्सिइयो । आजकल मैले एलबम निकाल्न थालेको देखेर उनै बहिनीले “त्यो पुरानो गीत पनि थियो नि दाजु रेकर्ड गर्नु नि !” भनेर उनले खर्रर गाइन् । म दङ्ग परें ।
ए बहार Û तिमीसित हाँसु हाँसु लाग्छ,
आँसु पुछि तिमीसित नाचु नाचु लाग्छ…
२०३५/३६ सालतिर रेडियो नेपालद्वारा आयोजित आधुनिक तथा लोकगीत प्रतियोगिताहरूमा सहभागी भएको थिएँ । एउटा आधुनिक गीत र केही लोकगीत मैले रेडियो नेपालमा रेकर्ड पनि गराएको थिएँ । तर अहिले खोज्दा ती गीतहरू रेडियो नेपालमा भेटिदैनन् । कत्ति नमिठो लाग्छ । उसबेला कत्रो उत्साहका साथ गाइएका आधुनिकगीत, संकलन गरिएका लोकगीतहरू आज हराए । खै कता गए Û – आज मलाई मेरो आँगन सिँगो एउटा संसार भो, फर्केर आऊ त्यो बाटो नजाऊ…
महाराजगञ्ज क्याम्पसको छतमा २०३४/३५ सालतिर प्रायः साँझपख घन्कने संगीत आज सम्झन्छु । त्यो अतृप्त सांगीतिक प्यास आज अर्ढाई दशकपछि पुनः आफ्नै स्वरमा गीत गाएर आफ्नो रहर पूरा गर्दैछु । यही गीत र संगीतको कोसेली बोकेर सांगीतिक जगतमा सम्भवतः नसुनिएको नाम एन्ड्रयू सिथलिङलाई लिएर उभिएको छु-
गमलाको छातीभरि फुल्यौ आहा जीवनभरि
हाँस्दा कति सुहाएको गुलाफ र बाबरी…
यस्तै अर्का प्रतिभाशाली संगीतकार साथी जसलाई सायद कसैले सुनेका छैनन्, जोसँग मेरो बिछोड भएको पनि तीनदशक भयो । उनले सायद मलाई पनि बिर्सि सके होलान् । उनै संगीतकार साथी प्रेम भट्टचनलाइ सम्झेर अतीतलाइ समर्पित गर्दै उनले संगीत गरेको गीत पनि अब गाउँदैछु –
गुलाफको थँगाभित्र मायालुको वास्ना पाउँछु
उड्ने मेरो मनभित्र त्रि्रो मात्र सपना देख्छु
गायन होस् या लेखन, मान्छे पूर्ण हुनु प्रायः असम्भव नै छ । गर्दागर्दै कोही ब्यवसायिक हुन्छन् कोही शौकीन रूपमै रहिरहन्छन् । संख्याको हिसाबले व्यवसायिक कम र शौकीन बढी हुन्छन् । संख्यात्मक हिसाबले जे भए पनि यिनीहरू एकअर्काका परिपूरक हुन् । गीतसंगीतको श्रीबृद्धिमा यी दुवैको योगदान बराबर छ । जसरी सर्जक र पाठकको योगदानले साहित्यको विकास हुन्छ त्यसैगरि कलाकार र श्रोताको योगदानले संगीतको विकास हुन्छ । संगीतको मर्मज्ञ समूहमा यिनै शौकिन कलाकारहरू पनि पर्दछन् । व्यवसायिक वा परिपक्वले मात्र गाउने वा लेख्ने हो भने हाम्रो साहित्य वा संगीतको विकास हुदैन । त्यसैले सिकारू लेखक हुन् वा शौकिन कलाकार सबैले नहिच्किचाइ सिर्जनामा पाइला सार्नुपर्छ । एकदिन पूर्णताको नजिक पुग्न सकिन्छ ।
गीतसंगीतप्रति मेरा मान्यता छन् । पहिले लोकगीततर्फ लागौं । लोकगीत जुन जाति वा समुदायको हो त्यही जाति वा समुदायले संकलन गर्नु वा गाउनु राम्रो हुन्छ । लोकगीतले भौगोलिकता, क्षेत्रीयता, जातीयता, समुदाय वा संस्कृती विशेषको प्रतिनिधित्व गर्ने भएकाले लोकगीत गाउनको लागि स्थानीयलाई अवसर दिइनुपर्दछ । अरूमा सारेगामामा दक्षता छ तालसुरमा ज्ञान छ स्वर सुरिलो छ भन्दैमा अर्थात् अवसर पाएँ भन्दैमा लोकगीतलाई व्यवसायिक वा दक्ष कलाकारले मात्र कब्जामा लिनु राम्रो होइन । जस्तैः संचारमाध्यममा चन्डिगीत राइले गाएको वा देउडागीत बैतडी, दार्चुलातिरका खसले गाएको नै अर्थपूर्ण सुनिन्छ ।
तर देशभक्तिगीत सबै जातजातिले गाएको राम्रो सुनिन्छ । देशप्रेमयुक्त गीत सबै जातजातिले लेख्नु पर्दछ अनि यसमा अझ सबैको आफ्नो सांस्कृतिक विविधतायुक्त संगीत भर्दै ती गीत गाइनु पर्दछ । कुनै जात, वर्ग वा समूहले मात्र सधैं देशपे्रमका गीत लेख्नु र गाउनुको अर्थ के अरू कसैलाई देशको माया छैन त – अवश्य सबैलाइ देशको माया छ । कुनै मुसलमान कलाकारले, कुनै दलित र्सजकले कुनै अदिवासी स्रष्टाले, मधेसीले अनि सीमान्तकृतले यो देशको मायामा कुनै देशभक्तीगीत लेख्नु, संगीत भर्नु, गाउनु नै वास्तवमा अर्थपूर्ण हुन्छ, सबैले त्यस्तो अवसर पाउनु पर्दछ ।
अरुले तपाइ भनोस् नभनोस् आफ्नै बखानलाइ देशभक्तिगीत मानेर लेख्ने अनि आधुनिक बाजागाजा राखेर अत्याधुनिक स्टुडियोमा रेकर्ड गर्ने र सञ्चारमाध्यममा घन्काउने परिपाटीमा आज परिवर्तनको आवश्यकता छ । गीतसंगीत कला हो तर देशभक्तिगीतले यसभन्दा माथि उठेर जनभावना, जनआग्रह, विविधता, समावेशीपन र सान्दर्भिकता समेतलाइ बिर्सन मिल्दैन ।
– नवराज सुब्बा
कुनैबेला रचना गरेको तर बिर्सिसकेको सम्भवतः मेरो जीवनको पहिलो गीत करिब तीन दशक पछि अरूकै मुखबाट सुन्न पाएँ, आज । त्यस्तै ३०/३१ सालतिर म ९/१० कक्षामा पढ्दा मैले एउटा गीत रचना गरें । र रेडियो नेपालमा बज्ने एउटा लोकप्रिय गीतको धूनमा आधारित संगीत पनि भरें । अनि हारमोनियम बजाउँदै मादलको तालमा आफ्नै बहिनी सरलालाई नचाएँ । सरस्वती माध्यमिक विद्यालयको साँस्कृतिक कार्यक्रममा सोही गीत र नृत्य प्रस्तुत गरियो । तर केही समयपछि त्यो गीत बिर्सिइयो । आजकल मैले एलबम निकाल्न थालेको देखेर उनै बहिनीले “त्यो पुरानो गीत पनि थियो नि दाजु रेकर्ड गर्नु नि !” भनेर उनले खर्रर गाइन् । म दङ्ग परें ।
२०३५/३६ सालतिर रेडियो नेपालद्वारा आयोजित आधुनिक तथा लोकगीत प्रतियोगिताहरूमा सहभागी भएको थिएँ । एउटा आधुनिक गीत र केही लोकगीत मैले रेडियो नेपालमा रेकर्ड पनि गराएको थिएँ । तर अहिले खोज्दा ती गीतहरू रेडियो नेपालमा भेटिदैनन् । कत्ति नमिठो लाग्छ । उसबेला कत्रो उत्साहका साथ गाइएका आधुनिकगीत, संकलन गरिएका लोकगीतहरू आज हराए । खै कता गए Û – आज मलाई मेरो आँगन सिँगो एउटा संसार भो, फर्केर आऊ त्यो बाटो नजाऊ…
महाराजगञ्ज क्याम्पसको छतमा २०३४/३५ सालतिर प्रायः साँझपख घन्कने संगीत आज सम्झन्छु । त्यो अतृप्त सांगीतिक प्यास आज अर्ढाई दशकपछि पुनः आफ्नै स्वरमा गीत गाएर आफ्नो रहर पूरा गर्दैछु । यही गीत र संगीतको कोसेली बोकेर सांगीतिक जगतमा सम्भवतः नसुनिएको नाम एन्ड्रयू सिथलिङलाई लिएर उभिएको छु-
यस्तै अर्का प्रतिभाशाली संगीतकार साथी जसलाई सायद कसैले सुनेका छैनन्, जोसँग मेरो बिछोड भएको पनि तीनदशक भयो । उनले सायद मलाई पनि बिर्सि सके होलान् । उनै संगीतकार साथी प्रेम भट्टचनलाइ सम्झेर अतीतलाइ समर्पित गर्दै उनले संगीत गरेको गीत पनि अब गाउँदैछु –
गायन होस् या लेखन, मान्छे पूर्ण हुनु प्रायः असम्भव नै छ । गर्दागर्दै कोही ब्यवसायिक हुन्छन् कोही शौकीन रूपमै रहिरहन्छन् । संख्याको हिसाबले व्यवसायिक कम र शौकीन बढी हुन्छन् । संख्यात्मक हिसाबले जे भए पनि यिनीहरू एकअर्काका परिपूरक हुन् । गीतसंगीतको श्रीबृद्धिमा यी दुवैको योगदान बराबर छ । जसरी सर्जक र पाठकको योगदानले साहित्यको विकास हुन्छ त्यसैगरि कलाकार र श्रोताको योगदानले संगीतको विकास हुन्छ । संगीतको मर्मज्ञ समूहमा यिनै शौकिन कलाकारहरू पनि पर्दछन् । व्यवसायिक वा परिपक्वले मात्र गाउने वा लेख्ने हो भने हाम्रो साहित्य वा संगीतको विकास हुदैन । त्यसैले सिकारू लेखक हुन् वा शौकिन कलाकार सबैले नहिच्किचाइ सिर्जनामा पाइला सार्नुपर्छ । एकदिन पूर्णताको नजिक पुग्न सकिन्छ ।
गीतसंगीतप्रति मेरा मान्यता छन् । पहिले लोकगीततर्फ लागौं । लोकगीत जुन जाति वा समुदायको हो त्यही जाति वा समुदायले संकलन गर्नु वा गाउनु राम्रो हुन्छ । लोकगीतले भौगोलिकता, क्षेत्रीयता, जातीयता, समुदाय वा संस्कृती विशेषको प्रतिनिधित्व गर्ने भएकाले लोकगीत गाउनको लागि स्थानीयलाई अवसर दिइनुपर्दछ । अरूमा सारेगामामा दक्षता छ तालसुरमा ज्ञान छ स्वर सुरिलो छ भन्दैमा अर्थात् अवसर पाएँ भन्दैमा लोकगीतलाई व्यवसायिक वा दक्ष कलाकारले मात्र कब्जामा लिनु राम्रो होइन । जस्तैः संचारमाध्यममा चन्डिगीत राइले गाएको वा देउडागीत बैतडी, दार्चुलातिरका खसले गाएको नै अर्थपूर्ण सुनिन्छ ।
तर देशभक्तिगीत सबै जातजातिले गाएको राम्रो सुनिन्छ । देशप्रेमयुक्त गीत सबै जातजातिले लेख्नु पर्दछ अनि यसमा अझ सबैको आफ्नो सांस्कृतिक विविधतायुक्त संगीत भर्दै ती गीत गाइनु पर्दछ । कुनै जात, वर्ग वा समूहले मात्र सधैं देशपे्रमका गीत लेख्नु र गाउनुको अर्थ के अरू कसैलाई देशको माया छैन त – अवश्य सबैलाइ देशको माया छ । कुनै मुसलमान कलाकारले, कुनै दलित र्सजकले कुनै अदिवासी स्रष्टाले, मधेसीले अनि सीमान्तकृतले यो देशको मायामा कुनै देशभक्तीगीत लेख्नु, संगीत भर्नु, गाउनु नै वास्तवमा अर्थपूर्ण हुन्छ, सबैले त्यस्तो अवसर पाउनु पर्दछ ।
अरुले तपाइ भनोस् नभनोस् आफ्नै बखानलाइ देशभक्तिगीत मानेर लेख्ने अनि आधुनिक बाजागाजा राखेर अत्याधुनिक स्टुडियोमा रेकर्ड गर्ने र सञ्चारमाध्यममा घन्काउने परिपाटीमा आज परिवर्तनको आवश्यकता छ । गीतसंगीत कला हो तर देशभक्तिगीतले यसभन्दा माथि उठेर जनभावना, जनआग्रह, विविधता, समावेशीपन र सान्दर्भिकता समेतलाइ बिर्सन मिल्दैन ।
Dr. Nawa Raj
Dr. Nawa Raj Subba is a public health specialist who has more than three and a half decades of experience working in public healthcare management at the Ministry of Health and Population in Nepal. In the spirit of public-private partnerships to expand access to health care in rural communities in Eastern Nepal, he played a vital role in leading operational research. He has also independently researched public health and intercultural psychology in Nepal. He published his works in books and journals. Nepali literature, culture, and music recognized him as an author. He has written artistic and cultural texts and CDs. His work has been acknowledged and appreciated by civil society, the government of Nepal, and abroad. He is now involved in Public Health and Intercultural Psychology studies in Nepal.