खस भाषिक मूल र पूर्ववैदिक जातीय अन्तरक्रियाको अध्ययन
— डा. नवराज सुब्बा
नेपाली भाषालाई दिनानुदिन अंग्रेजीकरण र संस्कृतीकरण गरिदैछ। जसले अंग्रेजी वा संस्कृत शब्द नेपालीमा मिसायो उ उति विद्वान मानिने भन्ने गलत प्रचलन र भ्रम फैलिएको अवस्था छ। मलाई घरिघरि झर्रोवादी आन्दोलनको याद आइरहन्छ। आज नेपाली झर्रोवाद आन्दोलनको नाता भाषाविज्ञान र मानवशास्त्रसित गाँसिएको कुरा बुझ्न खोज्ने जाँगर हराएको पाएँ। भाषाशास्त्री बालकृष्ण पोखरेलको अगुवाइमा चलेको गहन झर्रोवादी मौलिक तथा प्राकृतिक शैलीलाई पाखे वा असभ्य शैली मानेर लत्याउँदै इतिहासमा सीमित पारेको देख्दा चिन्ता लाग्छ।
नेपाली भाषा मूलतः खस जातिसँग सम्बन्धित प्राकृत भाषाबाट विकास भएको हो, संस्कृतको प्रभाव पछि परेको हो, र खस तथा किरात जस्ता जातिहरू पूर्ववैदिककालीन आदिवासी समुदाय हुन्।
यो बहसलाई विश्लेषण गर्न हामीले भाषाविज्ञान, जातीय उत्पत्ति, ऐतिहासिक अभिलेख, र समकालीन अनुसन्धानलाई आधार बनाउनु पर्छ। यहाँ मुख्य बुँदागत रूपमा समीक्षा र सन्दर्भसहित विश्लेषण संक्षेपमा प्रस्तुत गरिन्छ।
🔹 १. खस जाति र नेपाली भाषा
एतिहासिक पृष्ठभूमि:
खस जाति हिमालय क्षेत्र (खासतान) मा बसोबास गर्ने प्राचीन जनजाति थियो। नेपाल, उत्तराखण्ड, कुमाउँ, गढवालदेखि कश्मीरसम्म खसहरूको प्रभाव फैलिएको देखिन्छ। खसहरू गैर-वैदिक परम्परामा आधारित, पहिले-पहिले ‘म्लेच्छ’ भनिने, तर पछि हिन्दुकरणमा समाहित भएका थिए।
भाषाविकास:
खसहरूद्वारा प्रयोग गरिएको भाषा खस कुरो थियो, जुन पछि खस भाषा र अहिले नेपाली भाषा भनिन्छ। यस भाषालाई पाहाडी समूहको हिन्द-आर्य भाषा भनिन्छ, तर यसमा प्राकृत र स्थानीय बोलीको महत्त्वपूर्ण योगदान छ।
George A. Grierson को Linguistic Survey of India (1905) मा “Khas-Kura” लाई नेपाली भाषाको प्रारम्भिक रूप भनेर चिनाइएको छ।
🔹 २. संस्कृत प्रभाव र भाषिक उत्पत्ति
भाषावैज्ञानिक दृष्टिकोण:
नेपाली भाषा संस्कृत मूल शब्दहरू अत्यधिक रूपमा समेटिएको भाषा हो, तर यसको आधार भने शौरसेनी प्राकृत मानिन्छ (जुन संस्कृतकालीन जनभाषाको विकसित रूप हो)।
भाषाशास्त्री Suniti Kumar Chatterji र R. L. Turner ले नेपालीलाई “Indo-Aryan language descended from Sauraseni Prakrit” भनेका छन्।
तर…
यसको संरचना, ध्वनि-प्रणाली (phonology) र बोली प्रवृत्तिमा स्पष्ट रूपमा गैर-संस्कृतिक (i.e., indigenous) विशेषता पनि पाइन्छ। यसको कारण प्राचीन किरात, तिब्बतेली-बर्मेली, र दार्जीलिङ/लिम्बुवान क्षेत्रका भाषासँगको घुलमिल भएको हो।
🔹 ३. पूर्ववैदिक किरात-खस सम्बन्ध
किरात जाति हिमालय क्षेत्रका प्राचीन आदिवासी हुन्। उनीहरूको भाषा सिनो-टिब्बेटन परिवारमा पर्दछ। खस जातिको उत्पत्ति विवादास्पद छ तर केही विद्वानहरू (जस्तै D. R. Regmi, Tanka Subba) ले खस र किरातलाई क्षेत्रीय रूपमा मिल्दोजुल्दो आदिम जातिका रूपमा व्याख्या गरेका छन्।
लेखक भगीरथ बास्कोटा आफ्नो लेख “Khas People: Ancient Ethnic Group of the Himalaya” मा खस जातिलाई पूर्ववैदिक मूलको आदिवासी समुदायको रूपमा वर्णन गर्छन्।
🔹 संस्कृतको प्रभाव : पछिको तह
नेपाली भाषामा संस्कृत शब्दहरू पाइन्छन् भन्ने कुरा नकार्न सकिँदैन—विशेष गरी साहित्यिक र धार्मिक सन्दर्भमा—तर यी शब्दहरू पहिले नै रहेको भाषिक संरचनामाथि पछि थपिएका औपचारिक तह हुन्। मल्ल र शाहकालमा नेपालमा हिन्दूकरण र संस्कृतीकरण भएको प्रक्रियासँगै नेपाली भाषाले धर्म, शासन र विद्याको क्षेत्रमा विशेष गरी हजारौं संस्कृत शब्दहरू अँगालेको हो (Turner, 1931)।
🔹 ४. निष्कर्ष: अति-सामान्यीकरणको समस्या
हाम्रो बुझाइ “नेपाली भाषा = संस्कृतबाट आएको हो” भन्ने भनाइ अति-सामान्यीकरण हो, किनकि:
नेपाली भाषामा संस्कृत शब्दसंग्रह छ, तर ध्वन्यात्मक संरचना (phonology) र व्याकरण (syntax) मा प्राकृत र स्थानीय बोलीको गहिरो प्रभाव छ।
नेपाली भाषा खस-प्राकृतबाट विकसित भएको हो, जुन संस्कृतभन्दा भिन्न, बोलिचालीको भाषा थियो।
नेपाली भाषाको विकासमा किरात, तामाङ, मगर, र तिब्बेतो-बर्मी भाषाहरूको substratum प्रभाव छ।
त्यसैले नेपाली भाषा एउटा मिश्रित स्वरूपको भाषा हो—यसमा इंडो-आर्य मूलको संरचना छ, तर स्थानीय भाषाहरूको विरासत र प्रभाव पनि गहिरो रूपमा समावेश भएको छ। यसकारण नेपाली भाषाको मौलिकता अन्य भाषामा हैन नेपालभित्रकै जाति र जनजातिका जनजीब्रामा खोजिनुपर्दछ।
📚 सन्दर्भ:
Grierson, George A. (1905). Linguistic Survey of India.
Turner, R. L. (1931). Comparative and Etymological Dictionary of the Nepali Language.
Regmi, D.R. (1965). Medieval Nepal.
Chatterji, Suniti Kumar. (1926). Origin and Development of the Bengali Language.
Subba, Tanka Bahadur. (1999). Politics of Culture: A Study of Three Kirata Communities in the Eastern Himalayas.
Bista, Dor Bahadur. (1967). People of Nepal.
