अचानक एउटा कार्यक्रमको निम्तो आयो । २१ अगष्ट २०१० का दिन श्री साझा प्रकाशन काठमाडौं र भारत पश्चिम बंगाल स्थित मतिगढा गोर्खा सेवा परिषद सिलिगुरीको सहआयोजनमा नेपाल र भारतका केही साहित्यकारहरूबीच सानो भेटघाट कार्यक्रम बनाइएको रहेछ । साझा प्रकाशन संचालक समितिका सदस्य अनिल पौडेलको निम्तोका दिन शनिवारको विदा परेकाले यसपालिको विदामा भारतीय नेपालीभाषीहरूसंग बिताउने निश्चयका साथ सिलिगुरी पुगियो ।
अपरान्ह २ बजेतिर कार्यक्रम सुरु हुने भएकाले हामी साढे एकमा नै कार्यक्रमस्थल पुग्यौं । तर त्यहाँ पनि साहित्यिक कार्यक्रम सुरु हुनलाई यता हाम्रोतिर नेपाली टायममा चले जस्तै अलि ढिलै भयो । अर्थात् तीनबजेतिर कार्यक्रम सुरु भयो ।
भारतीय नेपालीहरूका कविताहरूमा मैले अलि बेग्लै स्वाद पाएँ । उनीहरूलाई अर्कै पीडा छ, पहाड अर्थात् पितृभूमि छाड्नुको पीडा, नेपालभूमिसँग छुट्टनिुको छटपटी, स्वतन्त्रता पाए पनि सामाजिक र राजनीतिक क्षेत्रमा कुनै जातिको थिचोमिचोमा बस्नुको पीडा उनीहरूका रचनामा टड्कारो सुनियो । त्यत्तिमात्र हैन यता नेपालमा आएको अस्थिरताप्रति पनि उनीहरूमा उत्तिकै चिन्ता रहेछ । नेपालले आफ्नो र्सार्वभौम नगुमाओस् भन्ने चाहना उनीहरूमा रहेछ । उनीहरूको पीडा अर्थात् सुस्केरा सबै नेपाली भाषामा नै पढियो, गाइयो तथा सुनाइयो । त्यहाँ नेपाली भाषाले सबै जात, जाति, धर्मावलम्बीहरूलाई एक शूत्रमा बाँधेर राखेको रहेछ । हामी जाति भन्नाले थरलाई बुझदछौ र लड्दैछौ, त्यहाँ जाति भन्नाले भाषी भन्ने बुझिन्छ र लडिदैछ । यहाँ र त्यहाँ मैले अनुभव गरेको एउटा फरक यही हो । हामी त्यहाँ पुग्दा उनीहरूले आफ्नै मान्छे घरमा पाए जस्तो स्वागत गरे । यता टोलीका मित्र जे.बी. थुलुङ मलाई खुसुक्क भन्दै हुनुहुन्थ्यो- “दाई मलाई त तपाईहरू नेपालबाट आएको भनेर भन्दा त रुन पो मन लाग्यो हौ ।” अर्का साथी अनिल भन्दै हनुहुन्थ्यो “हेर यो बाटो, यो रुख, पुल, डाँडा सबै नेपालै जस्तो त छ नि, के फरक छ र, हेर मान्छे पनि उस्तै, भाषा पनि उही, तर हामी मेची तरेर अर्कै मुलुकमा आयौं हगि !” भन्दै हामीलाई भावुक नजरले पुलुक्क हेर्दै हुनुहुन्थ्यो । हामी स्वीकृतिको शिर हल्लाउँदै अघि बढ्यौ बाटामा । मलाई पनि मनमा कस्तो कस्तो लागिरह्यो बाटाभरि ।
साझा प्रकाशनले आफूलाई घाटा लागेको भनि त्यहाँबाट विक्रीडिपो हटाएकोमा त्यहाँका नेपालीभाषीको ठूलो चित्त दुखाई रहेछ । जुन कुरा उनीहरूले अन्तरक्रिया कार्यक्रममा खुलेर बताए । साझा प्रकाशनमा खेम नेपाली कार्यरत रहेको बेलामा हटेको रहेछ साझा पुस्तक पसल त्यहाँबाट । उहाँ पनि हामीसंगै हुनुहुन्थ्यो आज । त्यसलाई अहिले पुनस्थापित गर्न खोज्ने अनिल पौडेल पनि सँगै हुनुहुन्छ । त्यही मौकामा त्यहाँका नेपालीभाषी हामीलाई एक हातले गालामा स्वागत र अर्का गालामा गालीका झापटले हाने । न हाँस्नु न रुनु भनेझैं कान ठाडा, मुख चूप राखेर उनीहरूकै बात सुनिरहेथ्यौं धेरैबेर बसेर । पहिले त घाटा सहेर संस्था कसरी चल्छ भनेर वकालत गर्दै गरेका नेपालीजी अन्तमा भने गल्नुभो र भन्नुभो- “यस्तै अन्तरक्रिया गरेर मात्र डिपो हटाउनु पर्ने रहेछ !” भन्दै पछुताएको पनि सुनें । अन्ततः अनिल पौडेल जो वर्तमान साझा प्रकाशन संचालक समितिका सदस्य हुनुहुन्छ वहाँले यथाश्रि्र पसल खोल्ने आश्वासन दिए पछि मात्र त्यहाँ वातावरण शान्त भयो ।
यसअघि संघका अध्यक्ष युवराज खतिवडाको अध्यक्षता तथा साझा प्रकाशनका संचालक अनिल पौडेलको प्रमुख आतिथ्यमा भएको समारोहमा नेपालबाट साहित्यकार खेम नेपाली, जे.बि. थुलुङले र भारतका ज्ञानेन्द्र खतिवडा, लक्ष्मण सिमल, बि.बि. विश्वकर्मा, गौरी सुब्बा प्रधान, राजन ढकाल, सन्तोषकुमार क्षेत्री लगायतका साहित्यकारहरुले आ-आफ्ना रचनावाचन गरे । सम्पन्न भएको काव्यवाचनका शिलसिलामा मलाई एउटा कुराले छोयो । त्यहाँ “सिक्टी प्लस एसोसिएसन” भन्ने एउटा संस्था पनि रहेछ गोर्खा सेवा परिषदसँगै हातेमालो गर्दै हिंडेको । जहाँ साठी वर्षउमेर पुगेकाले मात्र सदस्यता पाउने रहेछन् जसले समय समयमा साहित्यिक, सामाजिक र धार्मिक कार्यक्रमहरूको आयोजना गर्दो रहेछ । दर्शकदर्ीघामा बसेका बृद्धबृद्धा देख्दा मलाई मेरो “पुराना जुत्ताहरू” शिर्षको कविता सुनाउन मन लाग्यो । मञ्चमा उभेर सिक्टी प्लस एसोसियसनकोबारेमा केही भूमिका बाँधे र कविता वाचन गरें । सबैले ध्यान दिएर सुने । बीच बीचमा ताली पिटे, वाहवाही गरे र वाचन गरिसकेपछि धेरैले खुशीका भाव र बधाईका हात दिए र आशिर्वाद दिए ।
कार्यक्रमस्थलबाट हिड्ने बेलामा एकजना बृद्धले मैले वाचन गरेको कविता ‘पुराना जुत्ताहरू’ प्रकाशनार्थ माग्नुभो । साँझपख खाना खाने बेलामा टोलीका मित्र खेम नेपाली भन्दै हुनुहुन्थ्यो- “मलाई तपाईले कवितावाचन गरिसकेपछि आँखामा उम्रेको पानी पुछ्न अप्ठेरो भइरहेको थियो, धन्न खादा ओढिएको थियो र त्यसैले पसिना पुछेझैं गरेर मैले मेरो आँशु पुछें ।” मलाई यस अघि दर्शकहरूले गरेको प्रतिक्रिया र नेपालीजीको भनाई सुनेपछि कुनै ठूलो पुरस्कार पाए जस्तो आत्मसन्तुष्टी मिल्यो । अहिले म मेरा तिनै पुराना जुत्ताहरूले साँटेर ल्याएको आशिर्वाद र आत्मसन्तुष्टि यो मनमा नअँटेर होला सायद यी हरफहरू कोर्दै थिएँ ।
अचानक एउटा कार्यक्रमको निम्तो आयो । २१ अगष्ट २०१० का दिन श्री साझा प्रकाशन काठमाडौं र भारत पश्चिम बंगाल स्थित मतिगढा गोर्खा सेवा परिषद सिलिगुरीको सहआयोजनमा नेपाल र भारतका केही साहित्यकारहरूबीच सानो भेटघाट कार्यक्रम बनाइएको रहेछ । साझा प्रकाशन संचालक समितिका सदस्य अनिल पौडेलको निम्तोका दिन शनिवारको विदा परेकाले यसपालिको विदामा भारतीय नेपालीभाषीहरूसंग बिताउने निश्चयका साथ सिलिगुरी पुगियो ।
अपरान्ह २ बजेतिर कार्यक्रम सुरु हुने भएकाले हामी साढे एकमा नै कार्यक्रमस्थल पुग्यौं । तर त्यहाँ पनि साहित्यिक कार्यक्रम सुरु हुनलाई यता हाम्रोतिर नेपाली टायममा चले जस्तै अलि ढिलै भयो । अर्थात् तीनबजेतिर कार्यक्रम सुरु भयो ।
भारतीय नेपालीहरूका कविताहरूमा मैले अलि बेग्लै स्वाद पाएँ । उनीहरूलाई अर्कै पीडा छ, पहाड अर्थात् पितृभूमि छाड्नुको पीडा, नेपालभूमिसँग छुट्टनिुको छटपटी, स्वतन्त्रता पाए पनि सामाजिक र राजनीतिक क्षेत्रमा कुनै जातिको थिचोमिचोमा बस्नुको पीडा उनीहरूका रचनामा टड्कारो सुनियो । त्यत्तिमात्र हैन यता नेपालमा आएको अस्थिरताप्रति पनि उनीहरूमा उत्तिकै चिन्ता रहेछ । नेपालले आफ्नो र्सार्वभौम नगुमाओस् भन्ने चाहना उनीहरूमा रहेछ । उनीहरूको पीडा अर्थात् सुस्केरा सबै नेपाली भाषामा नै पढियो, गाइयो तथा सुनाइयो । त्यहाँ नेपाली भाषाले सबै जात, जाति, धर्मावलम्बीहरूलाई एक शूत्रमा बाँधेर राखेको रहेछ । हामी जाति भन्नाले थरलाई बुझदछौ र लड्दैछौ, त्यहाँ जाति भन्नाले भाषी भन्ने बुझिन्छ र लडिदैछ । यहाँ र त्यहाँ मैले अनुभव गरेको एउटा फरक यही हो । हामी त्यहाँ पुग्दा उनीहरूले आफ्नै मान्छे घरमा पाए जस्तो स्वागत गरे । यता टोलीका मित्र जे.बी. थुलुङ मलाई खुसुक्क भन्दै हुनुहुन्थ्यो- “दाई मलाई त तपाईहरू नेपालबाट आएको भनेर भन्दा त रुन पो मन लाग्यो हौ ।” अर्का साथी अनिल भन्दै हनुहुन्थ्यो “हेर यो बाटो, यो रुख, पुल, डाँडा सबै नेपालै जस्तो त छ नि, के फरक छ र, हेर मान्छे पनि उस्तै, भाषा पनि उही, तर हामी मेची तरेर अर्कै मुलुकमा आयौं हगि !” भन्दै हामीलाई भावुक नजरले पुलुक्क हेर्दै हुनुहुन्थ्यो । हामी स्वीकृतिको शिर हल्लाउँदै अघि बढ्यौ बाटामा । मलाई पनि मनमा कस्तो कस्तो लागिरह्यो बाटाभरि ।
साझा प्रकाशनले आफूलाई घाटा लागेको भनि त्यहाँबाट विक्रीडिपो हटाएकोमा त्यहाँका नेपालीभाषीको ठूलो चित्त दुखाई रहेछ । जुन कुरा उनीहरूले अन्तरक्रिया कार्यक्रममा खुलेर बताए । साझा प्रकाशनमा खेम नेपाली कार्यरत रहेको बेलामा हटेको रहेछ साझा पुस्तक पसल त्यहाँबाट । उहाँ पनि हामीसंगै हुनुहुन्थ्यो आज । त्यसलाई अहिले पुनस्थापित गर्न खोज्ने अनिल पौडेल पनि सँगै हुनुहुन्छ । त्यही मौकामा त्यहाँका नेपालीभाषी हामीलाई एक हातले गालामा स्वागत र अर्का गालामा गालीका झापटले हाने । न हाँस्नु न रुनु भनेझैं कान ठाडा, मुख चूप राखेर उनीहरूकै बात सुनिरहेथ्यौं धेरैबेर बसेर । पहिले त घाटा सहेर संस्था कसरी चल्छ भनेर वकालत गर्दै गरेका नेपालीजी अन्तमा भने गल्नुभो र भन्नुभो- “यस्तै अन्तरक्रिया गरेर मात्र डिपो हटाउनु पर्ने रहेछ !” भन्दै पछुताएको पनि सुनें । अन्ततः अनिल पौडेल जो वर्तमान साझा प्रकाशन संचालक समितिका सदस्य हुनुहुन्छ वहाँले यथाश्रि्र पसल खोल्ने आश्वासन दिए पछि मात्र त्यहाँ वातावरण शान्त भयो ।
यसअघि संघका अध्यक्ष युवराज खतिवडाको अध्यक्षता तथा साझा प्रकाशनका संचालक अनिल पौडेलको प्रमुख आतिथ्यमा भएको समारोहमा नेपालबाट साहित्यकार खेम नेपाली, जे.बि. थुलुङले र भारतका ज्ञानेन्द्र खतिवडा, लक्ष्मण सिमल, बि.बि. विश्वकर्मा, गौरी सुब्बा प्रधान, राजन ढकाल, सन्तोषकुमार क्षेत्री लगायतका साहित्यकारहरुले आ-आफ्ना रचनावाचन गरे । सम्पन्न भएको काव्यवाचनका शिलसिलामा मलाई एउटा कुराले छोयो । त्यहाँ “सिक्टी प्लस एसोसिएसन” भन्ने एउटा संस्था पनि रहेछ गोर्खा सेवा परिषदसँगै हातेमालो गर्दै हिंडेको । जहाँ साठी वर्षउमेर पुगेकाले मात्र सदस्यता पाउने रहेछन् जसले समय समयमा साहित्यिक, सामाजिक र धार्मिक कार्यक्रमहरूको आयोजना गर्दो रहेछ । दर्शकदर्ीघामा बसेका बृद्धबृद्धा देख्दा मलाई मेरो “पुराना जुत्ताहरू” शिर्षको कविता सुनाउन मन लाग्यो । मञ्चमा उभेर सिक्टी प्लस एसोसियसनकोबारेमा केही भूमिका बाँधे र कविता वाचन गरें । सबैले ध्यान दिएर सुने । बीच बीचमा ताली पिटे, वाहवाही गरे र वाचन गरिसकेपछि धेरैले खुशीका भाव र बधाईका हात दिए र आशिर्वाद दिए ।
कार्यक्रमस्थलबाट हिड्ने बेलामा एकजना बृद्धले मैले वाचन गरेको कविता ‘पुराना जुत्ताहरू’ प्रकाशनार्थ माग्नुभो । साँझपख खाना खाने बेलामा टोलीका मित्र खेम नेपाली भन्दै हुनुहुन्थ्यो- “मलाई तपाईले कवितावाचन गरिसकेपछि आँखामा उम्रेको पानी पुछ्न अप्ठेरो भइरहेको थियो, धन्न खादा ओढिएको थियो र त्यसैले पसिना पुछेझैं गरेर मैले मेरो आँशु पुछें ।” मलाई यस अघि दर्शकहरूले गरेको प्रतिक्रिया र नेपालीजीको भनाई सुनेपछि कुनै ठूलो पुरस्कार पाए जस्तो आत्मसन्तुष्टी मिल्यो । अहिले म मेरा तिनै पुराना जुत्ताहरूले साँटेर ल्याएको आशिर्वाद र आत्मसन्तुष्टि यो मनमा नअँटेर होला सायद यी हरफहरू कोर्दै थिएँ ।
Dr. Nawa Raj
Dr. Nawa Raj Subba is a public health specialist who has more than three and a half decades of experience working in public healthcare management at the Ministry of Health and Population in Nepal. In the spirit of public-private partnerships to expand access to health care in rural communities in Eastern Nepal, he played a vital role in leading operational research. He has also independently researched public health and intercultural psychology in Nepal. He published his works in books and journals. Nepali literature, culture, and music recognized him as an author. He has written artistic and cultural texts and CDs. His work has been acknowledged and appreciated by civil society, the government of Nepal, and abroad. He is now involved in Public Health and Intercultural Psychology studies in Nepal.