Posted inजनस्वास्थ्य लेख

फगिङ मेसिन भोट मेसिन नबनोस्

डा. नवराज सुब्बा

लामखुट्टे नियन्त्रण गर्न मेसिन वितरण भएको समाचार एक अनलाइन पत्रिकामा प्रकाशित छ (Our Biratnagar, 2019) । लामखुट्टेको टोकाईबाट बच्नलाई हो वा लामखुट्टेबाट सर्ने रोगबाट बच्नको लागि मेसिनको व्यवस्था भएको भन्ने कुरा समाचारमा स्पष्ट छैन । ३० थान फगिङ मेशीन वितरण गरिएको छ । विरानगरलाई ६ थान, बेलबारीलाई ३ थान तथा गाउपालिकालाई २ थानका दरले वितरण भएको देखेर यो पङतिकार अचम्ममा परेको छ । हिजो आफू जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालयमा रहँदाको एउटा अनुभव बाँड्न खोज्दैछु । उसबेला मोरङमा जम्मा २ थान फगिङ मेसिन थिए । त्यसले पूर्वाञ्चलका तराई जिल्ला मात्र हैन धनुषासम्मलाई धान्दथ्यो । चितौनमा भएको डेंगु महामारीमा समेत मोरङले फगिङ मेशिन र प्राविधिक सहयोग दिएको थियो । गाउँ–गाउँमा औलो प्रभावित क्षेत्रमा विषादी छिट्काउलाई लामखुट्टे मार्ने अभियान सम्झने र बुझ्नेहरुले विभिन्न दलका नेताहरु मार्फत यता पनि उता पनि छिट्काउ गरिदिनोस् भन्दथे, कहिले आएर लामखुट्टेले धेरै दुःख दियो यहाँ आएर धुँवा उडाइदेऊ भन्दथे । तर विरामीको तथ्यांक, विषादी छिट्काउ र फगिङको फायदा, वेफाइदा, निर्देशिका र मापदण्ड सम्झाइबुझाइ गरेर चित्त बुझाउन उसबेला हामीलाई हम्मेहम्मे पर्दथ्यो । चित्त बुझाएजस्तो गरे पनि कतिपयद्वारा काम नगरिदिएको वा आलटाल गरेको आदि आक्षेप पनि लगाएन्थ्यो । विराटनगर महानगरपालिकामा पनि उसबेला फगिङको उत्तिकै जनदवाव आउँथ्यो । नगरपालिका व्यवस्थापनले पनि धेरै दवावको सामना गर्नुपर्दथ्यो र जिल्ला जनस्वास्थ्य कार्यालय मोरङको सहयोगमा एकाध फगिङ गर्ने गर्दथ्यो । आज अचम्म छ, विराटनगर महानगरपालिकाले पाएका ६ मेसिन विभिन्न ६ वडामा भागबण्डा गरेको समाचारले बुझिन्छ । यति सानो नगरक्षेत्रमा भोली आवश्यक पर्दा जुनसुकै वडामा पनि मेसिन प्रयोग केन्द्र वा पालिकाबाटै गर्न सकिन्थ्यो । यसबाट थाहा हुन्छ कि राजनीतिक भागवण्डाको नेपाली संस्कार अब जनस्वास्थ्य कार्यक्रममा पनि अभ्यास हुन थालेका छन् । जेहोस्, अब त सबैका हातमा पर्याप्त मेसिन पुगेका छन् । यसैले फगिङ, मेसिन र यसका काम, असर तथा संभावित जोखिमबारे केही जानकारी बाँड्ने जमर्को गर्दैछु, ताकि भोलिको दिनमा फगिङ मेशिन भोट मेसिन नबनोस् ।

Posted inइतिहास संस्कृति

किन फालिए तम्बरखोलामा जनैका ढाकर

  • डा. नवराज सुब्बा

आदिवासी लिम्बू जाति प्राचीनकालदेखि आर्यसंग संसर्गमा रहेर पनि किन हिन्दू धर्मसित विकर्षित भयो भन्ने सवाल इतिहासले बेलाबेला उठाउँछ र जवाफ पनि इतिहासभित्रै खोज्न लगाउँछ । आर्य धर्मग्रन्थमा ‘किरात’ शब्द प्रयोग गरियो भनेर वर्तमानमा यो शब्दप्रति नै वितृष्णाको मनोविज्ञान एकथरीमा चलायमान छ । जबकि सिन्धुमा आर्य आउनअघि सिन्धुघाँटीमा अवस्थित महञ्जोदरो र हरप्पा सभ्यताका उत्खननमा शिवको चिन्ह पशु, त्रिशूल आदिको प्रयोग भएको प्रमाण फेला परेको छ (शास्त्री, वि.स. २०६४) । कालान्तरमा भगवान शिवको जीवन-दर्शन र अन्तरनिहित शक्ति देखेरअसुरदेव वा किरातेश्वरलाई हिन्दूधर्मले अघोरी मान्दामान्दै पनि हिन्दूका आराध्य त्रि-देव मध्ये एक मानेको छ । यही शिवलाई किरातले थेबासाम, पारुहाङ, किरातेश्वर आदि नामले पूज्ने गरेको पाइन्छ । यद्यपि आर्यले किरातका लिम्बूका थेबासाम, पारुहाङलाई किरातेश्वर महादेव भनेर मान्यता दिएता पनि किरात लिम्बू आफूलाई हिन्दू मान्न चाहँदैन । आदिवासी किरातका पशुपति लगायतका देवस्थल र देवी-देवतालाई आर्यले हिन्दूकरण गरिदिए पनि किरात लिम्बू आफूलाई हिन्दू वा आर्य मान्दैन (थुलुङ, वि.स. २०४२) । उवाहाङले किरात ऋग्वेदको प्रचार गरे (चेमजोङ, वि.स. २०५९ ) । किरात दशैंमा मासु खान्छ, मीठोमसिनो खान्छ, लुगाफाटा फेर्छ, भेटघाट गर्छ तर पनि हिन्दूले झैं रातो टीका लगाएर गौरव गर्दैनन्, सवाल विचारणीय छ ।

यो आलेखको उद्देश्य पौराणिक तथा ऐतिहासिक तथ्यहरुको आधारमा आर्य सभ्यता र संस्कृतिले किरात लिम्बू संस्कृतिको सामाजिक आर्थिक क्षेत्रमा एवम् यस जातिको मनोविज्ञानमा के कस्तो प्रभाव कहिले कसरी पर्न गयो भन्ने अध्ययन हो । हिन्दू धर्मको एक पवित्र चिन्ह जनैको अवमूल्यन गर्ने वा अनास्था पैदा गर्ने वा कुनै धर्मावलम्बीको धार्मिक, साँस्कृतिक मूल्य र मान्यतालाई चोट पुर्याउने अभिप्राय होइन । यो एक विशुद्ध प्राज्ञिक र वौद्धिक मूल्य र मान्यतामा आधारित रहेर लेख्ने अभ्यास वा प्रयास मात्र हो । विभिन्न विद्वानहरुका ग्रन्थहरुलाई यसमा आधार मानिएको छ ।

Posted inइतिहास संस्कृति

कोशी बराहक्षेत्र साँबा लिम्बूको मुन्धुमी तुङदुङ्गे देवस्थल

डा. नवराज सुब्बा

तुङदुङ्गे साम्माङ (देव) ‘लोक्वादो साम्बादो माङ’ वराहदेव कौकहदेव देवताका कान्छापुत्र हुन् । तुङदुङ्गे मुन्धुममा यिनै तुङदुङ्गे देवले आफ्ना पिता लोक्वादो साम्बादो माङसित अंश र शक्तिका लागि आशिर्वाद मागेका छन् । आफ्ना दाजुहरुले पिताबाट आशिर्वाद पाएर ओरालो लागिसकेकाले आफू अरुणक्षेत्रमा बीउबीजन बाँडि आउँदा केही ढिला भएकाले आफूले समेत पिताबाट आशिर्वाद याचना गर्दछन् । तुङदुङ्गे देवले कोशीबराह क्षेत्रदेखि क्रमसः धनकुटा, पाँचथर, तेह्रथूम, संखुवासभा र ताप्लेजुङ जिल्लाका विभिन्न भूभाग वा थूमको यात्रा विवरणकासाथ मुन्धुम अघि बढ्दछ । मुन्धुमबाट साँबाहरुका पुर्खा ताप्लेजुङ साँबामा पुग्नअघि माथि उल्लेखित विभिन्न क्षेत्रहरु पार गर्दै आइपुगेको थाहा हुन्छ । साँबा वंशले अनिवार्य रुपमा मान्ने आफ्ना एक आराध्य देव तुङदुङ्गे पुर्खाको आशिर्वाद माग्ने क्रममा कोशी वराहक्षेत्र पुग्न विभिन्न स्थलहरुको नाम पुकार्दै तुङदुङ्गे मुन्धुमको माध्यममार्फत् आफू पुगेको ठान्दछन् ।

लिम्बूका अनेक थर, उपथर छन् । लिम्बू मध्ये साँबाको कूलदेवता तुङदुङ्गे देवता हो । साँबाको छोरीचेलीमार्फत् विस्तारित भई अन्य थरका लिम्बूमा पनि यो देवताको पूजा गर्ने चलन छ । तुङदुङ्गे देवता रक्षक र भक्षक दुवै शक्ति भएका देवता मानिन्छन् । तुङदुङ्गे विराट स्वरुपका, निराकार र अत्यन्त शक्तिशाली देवता भएको मुन्धुमले बताउँछ । उनी पहाड, पर्वत, डाँडाकाँडा, नदीनालामा डुलिहिड्ने र असल मानिसलाई मित्र बनाइ खराब मानिस विनाश गर्ने देवताका रुपमा पूजिन्छन् । उनी डुलिहिड्ने क्रममा बाटामा भेटिएका फागो, चङबाङ, थोप्रा, थल्लङहरुले उनलाई वास्ता गरेनन् तर मिक्केन्दाङ साँबाले उनलाई सेवा गरे । फाङफङदेक्मा भन्ने स्थानमा तुङदुङ्गे देवतालाई भक्तिभाव गर्दै आराधना गर्न उनीहरुले पूजास्थल निर्माण गरे (तुम्बाहाङ, २०६८) । यसरी समस्त साँबाहरुले तुङदुङ्गे देवताको शक्ति र प्रभावलाई आत्मसात गर्दै उनको पूजाआजा गर्न आरम्भ गरे ।

Posted inTranslated Poems

आफूलाई जान्नेबुझ्ने ठान्नेहरुको कुरा !

डा. नवराज सुब्बा

Shamanism मा Shaman (समन) लाई सामान्यतयाः जान्ने मान्छे वा परम्परागत उपचारक भनेर बुझिन्छ । बोन धर्ममा धामीझाक्री, बौद्ध धर्ममा लामा, हिन्दू धर्ममा पंडित/पुरोहित, लिम्बूमा साम्बा आदि नामले यिनीहरु प्रचलित छन् । आधुनिकीकरणसंगै आजकल यो जनशक्तिको कमी हुन थालेको छ । हिन्दू संस्कार गर्नलाई पंडित पुरोहित यतिन्जेलसम्म त सहज उपलब्ध छन् तर आदिवासी लिम्बू समुदायमा लिम्बू साम्बा पाउन भने निकै गाह्रो छ । यसैले जति मौलिक साँस्कृतिक चेतना बढे/बढाए पनि यसलाई ब्यवहारमा ल्याउन निकै चुनौति छ । एकजना लिम्बू मित्रलाई मैले आफ्नो अनुभव यसरी नै सुनाएँ र थपें– म पनि अलिअलि मुन्धुम अध्ययन गर्दैछु । त्यसलाई किताब हेरेर वाचन गरे त अर्थ त अलि अलि बुझिन्छ नि हौ । यो काम त जसरी बाहुनले किताब पढेर कार्य सम्पन्न गर्दछ उसैगरि हामीले पनि पढ्दा हुन्थ्यो कि हौ । जसोतसो काम चल्दथ्यो होला । मेरो कुरा सुनेर उनले मलाई जवाफ के जवाफ दिए भने– हुन त हो तर काम्नु प¥यो नि हौ,अहिलेका केटाहरु खै काम्नै जाँन्दैनन् । यसले मेरो आँखा खुल्यो ।

परम्परागत उपचारक समन परम्पराको बारेमा म पनि लामो समयदेखि अध्ययन गरिरहेको छु । यसको अध्ययनसंगै बीचबीचमा कविको पनि कुरो निकै आउँदो रहेछ । अध्ययनका क्रममा समन हुनलाई कवित्व पनि हुनु पर्ने रहेछ भन्ने निष्कर्षमा निकै अघि पुगेको थिएँ । जसलाई पर्याप्त सन्दर्भग्रन्थ सहित एउटा खोजमूलक अर्थात लेख हाल लेख्दैछु । लिम्बू साथीको माथि उल्लेखित कुरा सुन्दा मलाई एकजना कवि साथीको पनि याद आयो । उनी कविता लेख्दा त शब्द काप्नु पर्छ है भन्छन् । यसरी शब्द काप्नुलाई त पहिले कवि नै काप्नु पर्छ र यस्तो प्रभाव उत्पन्न गर्नु पर्दछ कि त्यो पढेर वा सुनेर पाठक वा श्रोता पनि काप्नु प¥यो । अनि मात्र शब्द काँपेको अनुभव हुन्छ । नत्र कागजको अक्षर आफै त हल्लिदैनन् कसरी काप्ला र । यसैले लिम्बूको साम्बा काप्नुलाई मुन्धुम पढेर वा सम्झेर यस्तो शक्ति हाँसिल गर्नु प¥यो कि उभित्र पहिले एउटा कम्पन आओस् । त्यसपछि उत्पन्न एउटा जोशमा वाचन गरिएका वा भनिएका कुराले मात्र स्रोतामा पनि त्यस्तै प्रभाव पर्दछ ।

Posted inWorking

फयङ साँबा वंशावली Update

A genealogy is an orderly list of males or fathers, sons or descendants. It has been discovered that genealogy evolves through biological kinship and socio-cultural adaption. As a result, genealogy is the study of a clan's origin, history, and behavior. This ethnic knowledge exposes their mythical and historical past and their social and cultural development. A family tree is yet another name for a genealogy. However, I discovered a significant distinction between genealogy and family tree. I found an unequal situation to the evolution of a plant's stem and branches, as indicated in the clan family tree. There is also a Misal Bhai, Manas Putra, or adopted brother arrangement among the clan. Even when there is a majority of the hereditary or biological family, including an inclusive element is crucial in any surname, caste, or nation (Samba, Limbu, Rai, Kirat, etc.). So, there is confusion caused by the term "family tree." People often equate the beginning of their clan to a tree or a branch when they visualize it. It is currently thought that all children with the same last name share the same biological father. To clear up this misunderstanding, the term "genealogy" would seem more fitting than "family tree." However, I used both words throughout the book. The genealogy I have provided is more schematic nomenclature than objective details. According to history and genealogy, the Phyang family rose to prominence within the Samba family around 300 years ago. Similarly, it is believed that the Samba dynasty connected to Phyang emerged from the Sen Rai community circa 700 years ago. Sen's ascent can be traced back to the Kirat people thousands of years ago. That expression serves as a framework for understanding history. Today, we have credible data, evidence, or material about the history of Sen and Kirat. These evidence or documents are dispersed. However, the history and knowledge of the Samba community or the Phyang family have been restricted to a small family. Many of its facts have vanished. The process of determining the lineage of Samba Phyang has been completed here based on the remaining evidence and information.If viewed as a model, many of the circumstances and content conveyed by this genealogy can be utilized in other community studies.