डा. नवराज सुब्बा
१. प्रस्तावना: नामले बताउँछ पहिचान
नेपालका स्थाननामहरू सामाजिक इतिहास, जातीयता, भू-राजनीति र सांस्कृतिक संरचनासँग गहिरो सम्बन्ध राख्छन् (Regmi, 1975; Onta, 1996)। लिम्बुवान क्षेत्रभित्रको “आठराई” नाम पनि यसै सन्दर्भमा बहसयोग्य विषय हो। यस लेखमा लिम्बू जातिको ऐतिहासिक राज्यसंरचना, थर–आधारित भू–विभाजन, र मौखिक परम्परामार्फत आठराई नामको व्युत्पत्ति खोजिएको छ।
२. आठराईको भौगोलिक र ऐतिहासिक अवस्थिति
“आठराई” नाम तेह्रथुम, ताप्लेजुङ जिल्लाहरूमा पाइन्छ। ऐतिहासिक लिम्बुवानमा थुम (sub-state units) व्यवस्था रहेको पुष्टि विभिन्न लेख र दस्तावेजबाट हुन्छ (Chemjong, 1966)। आठराई क्षेत्र लिम्बु थर अथ्रेको प्रशासनिक नियन्त्रणमा रहेको थलो मानिन्छ।
३. थर र थुमको सम्बन्ध: लिम्बू किपट प्रणाली
किरात लिम्बूहरूको परम्परागत किपट प्रथाअनुसार थर–आधारित भू–क्षेत्र बाँडफाँट गरिएको थियो (Sagant, 2008)। यसमा थरहरूले आ–आफ्ना भू–थलोमा शासन गर्ने, कर संकलन गर्ने, र सीमांकन गर्ने अधिकार राख्दथे।
जस्तै:
- फेदाङ थर → फेदाप थुम (Chemjong, 1966)
- याङ थर → याङवरक थुम
- अथ्रे थर → अथ्राइ थुम → आठराई
४. आठराई नामको व्युत्पत्ति: भाषिक विश्लेषण
“अथ्रे” थरको प्रभाव क्षेत्र “अथ्राइ” भनेर चिनिन्थ्यो। लिम्बू भाषामा “-राइ” को प्रयोग स्थान जनाउने प्रत्ययको रूपमा हुन्छ (Subba, 1999)। उदाहरणस्वरूप:
- सिदिन → सिदिनराई (Sidin + rai)
- तेमे → तेमेराई
यस आधारमा “अथ्रे + राई = अथ्राई” → अपभ्रंश हुँदै “आठराई” नाम विकास भएको हो। यस्ता अपभ्रंश भाषिक प्रक्रियामा सामान्य छन् (Yadava & Turin, 2005)।
५. मिथकहरू: आठ जना राईको भ्रम
लोकपुञ्जमा “आठ जना राई” अथवा “आठ जना सुब्बा” को कथन प्रचलित भए तापनि, ऐतिहासिक दृष्टिले तिनमा प्रमाण छैन। “राई” जाति लिम्बू जातिभन्दा भिन्न समुदाय हो र लिम्बु परम्परामा थरलाई भू–पहिचानसँग गाँस्ने प्रथा छ, जातिसँग होइन (Gaenszle, 2002)।
६. अभिलेखीय प्रमाणहरू
६.१. लिखित अभिलेख
- १७८९ को कर दस्तावेजमा “सुब्बा हाङ्सु अथ्रे” को उल्लेख छ (Regmi Research Series, 1975)।
- Darbar Lekh Sangraha मा “आठराई क्षेत्रका सुब्बा” भन्ने उल्लेखहरू “अथ्रे” थरसँग सम्बन्धित पाइन्छ (Subba, 2001)।
६.२ मौखिक साक्ष
- लिम्बु पुरोहितहरूको “साम-उप्मा मुन्धुम” मा “अथ्रेक लुङ” अर्थात् अथ्रेहरूको ठाउँ भन्ने प्रसंग पाइन्छ (Chemjong, 1961)।
- स्थानीय पूजास्थलहरू जस्तै “थुरे लुङ”, “थुम्बुवा फुङ” आदि अथ्रे थरको देवस्थल मानिन्छ।
७. सांस्कृतिक महत्त्व
लिम्बु पुरोहितहरूको “साम-उप्मा मुन्धुम” मा “अथ्रेक लुङ” अर्थात् अथ्रेहरूको ठाउँ भन्ने प्रसंग पाइन्छ (Chemjong, 1961)।
स्थानीय पूजास्थलहरू जस्तै “थुरे लुङ”, “थुम्बुवा फुङ” आदि अथ्रे थरको देवस्थल मानिन्छ।
“आठराई” नाम थर–पहिचानसँग गाँसिएको सांस्कृतिक भूगोल हो। किपट जग्गा, कुलपूजा, मौखिक परम्परा सबैले अथ्रे थरको प्रशासनिक अधिकार र सांस्कृतिक पहिचानलाई पुष्टि गर्छ (Sagant, 2008; Gaenszle, 2002)।
८. नाम रूपान्तरण र भाषिक ह्रास
नेपालीकरणको प्रक्रियामा लिम्बू भाषाका मूल नामहरू परिवर्तन भए। “अथ्राइ” → “आठराई” त्यसको उदाहरण हो। भाषा रूपान्तरणका कारण थर र स्थानको सम्बन्ध धमिलिएको छ (Yadava & Turin, 2005)।
९. निष्कर्ष
सांस्कृतिक भूगोल, भाषिक संरचना र ऐतिहासिक प्रमाणहरूका आधारमा, “आठराई” नामको मूल रूप “अथ्रे राइ” हो, जसको व्युत्पत्ति लिम्बू थर “अथ्रे” सँग गाँसिएको छ। “आठ जना राई” को व्याख्या भाषिक र ऐतिहासिक दृष्टिले अमान्य छ। यस विषयको गहिरो अध्ययनले जातीय भू–इतिहास र स्थाननामहरूका पछाडि लुकेका शक्ति संरचनालाई उजागर गर्न सक्छ।
सन्दर्भ सूची (References)
- Chemjong, I. S. (1961). Kirat Mundhum. Darjeeling: Yakthung Chumlung.
- Chemjong, I. S. (1966). History and Culture of the Kirat People. Kathmandu: Tumeng Hang Subba.
- Gaenszle, M. (2002). Ancestral Voices: Oral Ritual Texts and their Social Contexts among the Mewahang Rai of East Nepal. Berlin: LIT Verlag.
- Onta, P. (1996). Creating a Brave Nepali Nation in British India: The Rhetoric of Jāti Improvement, Rediscovery of Bhanubhakta and the Writing of Bir History. Studies in Nepali History and Society, 1(1), 37–76.
- Regmi, M. C. (1975). Regmi Research Series (Vol. 7–10). Kathmandu: Regmi Research Centre.
- Sagant, P. (2008). The Dozing Shaman: The Limbus of Eastern Nepal. New Delhi: Oxford University Press.
- Subba, T. B. (1999). Politics of Culture: A Study of Three Kirata Communities in the Eastern Himalayas. Hyderabad: Orient Longman.
- Subba, N. (2001). Yakthung Limbuwan Sambidhanra Samaj. Dharan: Yakthung Academy.
- Yadava, Y. P., & Turin, M. (Eds.). (2005). Themes in Himalayan Languages and Linguistics. Kathmandu: Tribhuvan University.
