आदिवासी भाषिक योगदान, संस्कृतिकरण र भाषिक नीतिको विवाद
डा. नवराज सुब्बा
सारांश
नेपालको बहुभाषिक र बहुसांस्कृतिक वास्तविकतालाई नकार्दै, प्रज्ञा प्रतिष्ठान जस्ता संस्थाहरूले “भाषाको स्तरीकरण” को आह्वान गरेका छन्। यसले आदिवासी भाषाहरूको योगदानलाई अदृश्य पार्ने र संस्कृत-केन्द्रित नेपाली भाषाको वर्चस्व बढाउने खतरा जनाउँछ। यस अनुसन्धानले भाषिक समावेशिता, आदिवासी शब्दको स्वीकार्यता, र अन्तर्राष्ट्रिय भाषा नीतिहरूको तुलनात्मक विश्लेषण गर्दै, नेपाली भाषाको बहुलतावादी मोडेल को पक्षमा तर्क प्रस्तुत गर्दछ।
नेपालको भाषिक परिदृश्य जटिल बहुभाषिकता र सांस्कृतिक विविधता को उत्कृष्ट उदाहरण हो। तर प्रज्ञा प्रतिष्ठान लगायत संस्थाहरूले “शुद्ध नेपाली” को अभियान चलाउँदै आदिवासी भाषाहरूबाट आएका शब्दहरूलाई अस्वीकार गर्ने प्रवृत्तिले भाषिक समावेशितामा गम्भीर चुनौती उत्पन्न गरेको छ। यस अनुसन्धानले तिन प्रमुख आयाममा केन्द्रित छ:
१. ऐतिहासिक सत्य: नेपाली भाषा खस, आदिवासी र संस्कृतको मिश्रणबाट विकसित भएको।
२. वर्तमान विवाद: संस्कृत-केन्द्रित भाषा नीतिले आदिवासी भाषाहरूको योगदान लाई अदृश्य पार्न खोजेको।
३. वैकल्पिक मोडेल: भारत, दक्षिण अफ्रिका जस्ता देशहरूको बहुभाषिक नीतिको अनुकरण सान्दर्भिक।
यसले भाषाको प्राकृतिक विकास, सांस्कृतिक न्याय र भाषिक अधिकारको दृष्टिकोणबाट विश्लेषण प्रस्तुत गर्दछ।
कुञ्जीशब्दहरू: भाषिक बहुलतावाद, आदिवासी भाषा, संस्कृतिकरण, भाषा नीति, नेपाली भाषाको इतिहास
१. परिचय
नेपालमा १२९ भाषाहरू अभिलेखित छन् (युनेस्को, 2021), तर नेपाली भाषा मात्र राजभाषा रूपमा प्रचलित छ। प्रज्ञा प्रतिष्ठान ले “शुद्ध नेपाली” को अभियानमा आदिवासी र अंग्रेजी शब्दहरूलाई हटाउने प्रयास गरेको छ। यो भाषिक साम्राज्यवाद को उदाहरण हो कि आवश्यक संरक्षण?
२. नेपाली भाषाको ऐतिहासिक योगदानमा आदिवासी भाषाहरू
२.१ खस-आदिवासी भाषिक अन्तरक्रिया
मगर, लिम्बू, नेवार भाषाहरूबाट ५००+ शब्द नेपालीमा प्रवेश गरेका छन् (Yadava, 2017):
जनजातीय शब्द: “तोङ्बा” (fermented drink), “ढिँडो” (traditional diet)
प्रकृति सम्बन्धी: “चिया” (tea, from Limbu chiya), “रुख” (tree, from Magar ruk)
२.२ संस्कृत-केन्द्रित भाषा नीतिको विरोधाभास
नेपाली भाषाका ठेकेदार ले “स्वागतम्” (संस्कृत) प्रयोग गर्छन्, तर “आगन्तुक” (आदिवासी मूल) लाई अस्वीकार गर्छन् (Subba, 2020)। मोबाइल लाई “हस्तचालित दूरभाष” भन्न खोज्ने अव्यावहारिकता लाद्न खोजेको प्रतीत हुन्छ।
३. नेपाली भाषाको ऐतिहासिक योगदानमा आदिवासी भाषाहरू
३.१ भाषिक अन्तरक्रियाको बहुआयामिक स्वरूप
नेपाली भाषा एकतर्फी संस्कृतिकरण को उत्पाद नभएर, बहुभाषिक समन्वय को नतिजा हो, यहाँ केही उदाहरण प्रस्तुत गरिन्छ।
शब्दावलीको उधारो:
लिम्बू भाषाबाट: “चिया” (tea), “याक” (mountain ox)
नेवार भाषाबाट: “झ्याल” (window), “गुच्छा” (bunch)
मगर भाषाबाट: “रुख” (tree), “पात” (leaf)
व्याकरणिक प्रभाव: नेपाली शब्द संरचनामा आदिवासी शब्दावलीको ठूलो योगदान छ। आदिवासी भाषाहरूले नेपालीको क्रिया संरचना मा प्रभाव पारेको छ (Yadava, २०१७)।
३.२ संस्कृत-केन्द्रित नीतिको ऐतिहासिक विरोधाभास
राणा कालदेखिको प्रवृत्ति: संस्कृतलाई “उच्च भाषा” घोषणा गर्ने, तर आदिवासी भाषालाई “अशिष्ट” ठहर गर्ने।
२०७८ को भाषा नीति: “नेपाली भाषामा संस्कृत शब्द प्राथमिकता” (नेपाल सरकार, २०२१) ले भाषिक विविधता लाई नकारेको अवस्था छ।
४. अन्तर्राष्ट्रिय परिप्रेक्ष्य: भाषिक समावेशिता
४.१ भारतको “हिन्दी” मा आदिवासी/अंग्रेजी शब्द
हिन्दी ले “डंडा” (Dravidian), “जंगल” (Persian), “टेबल” (English) स्वीकार गरेको छ। भारतमा राजभाषा आयोगले शब्दावली निर्माण गर्दा क्षेत्रीय भाषाहरू सँग समन्वय गर्छ (Kothari, 2018)।
४.२ युनेस्कोको भाषा संरक्षण नीति
“बहुभाषिक शिक्षा” लाई मानव अधिकार घोषणा गरिएको छ (UNESCO, 2019)। आदिवासी भाषाहरूलाई “असुरक्षित” सूचीमा राखेर विश्व समुदायले लोपोन्मुख भाषालाई बचाउन आव्हान गरेको छ (Ethnologue, 2023)।
५. अन्तर्राष्ट्रिय परिप्रेक्ष्य: भाषिक समावेशिताको तुलना
५.१ भारतको बहुभाषिक मोडेल
हिन्दी भाषा ले Dravidian, Persian, English शब्दहरू सहजै स्वीकार गरेको:
“डंडा” (Dravidian), “दुकान” (Persian), “टेबल” (English)। राजभाषा आयोग ले क्षेत्रीय भाषाहरू सँग समन्वय गरी शब्दावली निर्माण गर्छ (Kothari, 2018)।
५.२ दक्षिण अफ्रिकाको संवैधानिक समाधान
११ आधिकारिक भाषाहरू: Zulu, Xhosa, English लाई समान मान्यता दिइएको छ।
भाषा नीति: स्कूलहरूमा मातृभाषामा शिक्षण (UNESCO, 2022)।
५.३ युनेस्कोको भाषा संरक्षण ढाँचा
“असुरक्षित भाषाहरू” को सूचीमा नेपालका २८ भाषाहरू छन् (Ethnologue, 2023)।
बहुभाषिक शिक्षा लाई मानव अधिकार घोषणा (UNESCO, 2019)।
६. नेपालको भाषा नीतिमा समस्याहरू
६.१ प्रज्ञा प्रतिष्ठानको विवादास्पद भूमिका
२०७८ को भाषा नीति: “नेपाली भाषामा संस्कृत शब्द प्राथमिकता” रहेको अवस्था छ (नेपाल सरकार, 2021)।
आदिवासी शब्दहरू लाई “अशुद्ध” ठहर गर्ने प्रवृत्ति हावी छ।
६.२ भाषा लोपको खतरा
२८ भाषाहरू नेपालमा “लोपोन्मुख” अवस्थामा रहेका छन् (UNESCO, 2021)। ती भाषाहरूबारे सरकार र प्रतिष्ठानले ध्यान दिएको छैन।
युवा पुस्ता ले आफ्नो मातृभाषा छोडेर नेपाली बोल्न बाध्य भएका छन्।
७. नेपालको भाषा नीतिमा समस्याहरू र समाधान
७.१ प्रज्ञा प्रतिष्ठानको विवादास्पद भूमिका
“शुद्ध नेपाली” को नाममा आदिवासी शब्दहरूलाई अस्वीकार गर्ने धारणा र प्रवृति घातक छ। यसमा भाषाशास्त्रीय दृष्टिकोण वा वैज्ञानिक धारणाभन्दा पनि औपनिवेशिक प्रवृत्तिले आदिवासी भाषाले राष्ट्रभाषाको दर्जा कागजमा मात्र पाएको तर ब्यवहार देखिएको र नीतिमा नपरेको अवस्था कायम छ। भाषाशास्त्रीय दृष्टिले नेपाली भाषा संरचनाको पृष्ठभूमि केलाउँदा निम्न कुरा देखिन्छ।
उदाहरण:
“तोङ्बा” (fermented drink) लाई “अशुद्ध” भन्ने।
“मोबाइल” को लागि “हस्तचालित दूरभाष” थोप्ने अव्यावहारिक प्रयास थोपर्न खोजेको देखिन्छ।
७.२ भाषा लोपको खतरा र यसको प्रभाव
लोपोन्मुख भाषाहरू:
कुसुन्डा, राजी, दुरा जस्ता भाषाहरू ५० भन्दा कम वक्ता छन् (UNESCO, 2021)। यसमा सरकार र प्रज्ञा प्रतिष्ठानले के काम गर्यो र के नतिजा आयो जानकारी छैन। काम गरेर पनि थाहा नभएको हो कि कामै नगरेको हो भाषाक्षेत्रमा नीति बनाउने सम्बद्ध व्यक्ति वा निकायले सोच्नु पर्दछ।
सांस्कृतिक पहिचानको क्षय: भाषा लोपले आदिवासी ज्ञान प्रणाली (ethnobotany, traditional medicine) लाई नष्ट गर्छ। यसबारेमा चिन्ता प्रकट गरिएको पाइँदैन। यो आदिवासी सभ्यता र संस्कृतिका लागि चुनौति हो।
७.३ समाधान: बहुलतावादी भाषा नीतिका सुझाव
आदिवासी शब्दको औपचारिक स्वीकृति:
नेपाली शब्दकोश मा तोङ्बा, ढिँडो, चिया जस्ता शब्दलाई आदिवाशी चिनोका रूपमा समावेश गर्ने।
शिक्षा नीतिमा सुधार:
प्राथमिक शिक्षा मातृभाषामा दिने (युनेस्को, 2022)।
नेपाली-आदिवासी द्विभाषिक पाठ्यक्रम बनाउने।
संवैधानिक संरक्षण:
आदिवासी भाषाहरूलाई “राष्ट्रिय भाषा” को दर्जा दिने। दर्जा दिएर मात्र हुँदैन सोही अनुसार नीति र ब्यवहारमा सुधार हुनुपर्दछ जुन कुरा नेपाली भाषाको शुद्धताका सवालमा ध्यान दिनुपर्दछ।
८.१ समाधान: बहुलतावादी भाषा नीति
८.१.१ आदिवासी शब्दको औपचारिक स्वीकृति
नेपाली शब्दकोशमा तोङ्बा, चिया, ढिँडो लाई समावेश गर्ने।
संसदीय भाषामा जनजातीय शब्द प्रयोग गर्ने। संचारक्षेत्रमा यसको पहिचानलाई विस्तार गर्ने।
८.१.२ शिक्षा नीतिमा बहुभाषिकता
आदिवासी भाषालाई स्थानीय पाठ्यक्रम मा समावेश गर्ने (युनेस्को, २०२२)।
नेपाली-आदिवासी द्विभाषिक शिक्षा प्रणाली।
८.१.३ समाधान: बहुलतावादी भाषा नीतिका व्यावहारिक कदमहरू
८.२ भाषिक समावेशिताका संस्थागत उपाय
८.२.१ कानुनी सुधारहरू:
- संविधान संशोधन: आदिवासी भाषाहरूलाई “राष्ट्रिय भाषा” को दर्जा दिने (भारतको अनुच्छेद ३४३ जस्तै)
- भाषा आयोग गठन: प्रज्ञा प्रतिष्ठानको सट्टामा बहुसांस्कृतिक प्रतिनिधित्व भएको स्वतन्त्र निकायको आवश्यकता छ।
८.३ शैक्षिक सुधार:
८.३.१ मातृभाषामा प्रारम्भिक शिक्षा:
- युनेस्को (२०२२) अनुसार मातृभाषामा शिक्षाले सिकाइ प्रभावकारीता ४०% बढाउँछ।
- नेपालका ३८ जिल्लामा स्थानीय भाषाको पाठ्यक्रम जारी छ (NCED, २०२१)।
८.३.२ द्विभाषिक शिक्षण मोडेल:
[प्रारम्भिक कक्षा] → [मातृभाषा (जस्तै: तामाङ)]
[माध्यमिक कक्षा] → [मातृभाषा + नेपाली]
[उच्च माध्यमिक] → [नेपाली + अंग्रेजी]
८.३.३ सांस्कृतिक पुनर्स्थापनका उपाय
आदिवासी शब्दको प्रमाणीकरण:
- नेपाली शब्दकोश संशोधन: तालिका १ अनुसार शब्द समावेशीकरण
तालिका १: आदिवासी मूलका नेपाली शब्दहरू
| आदिवासी भाषा | शब्द | अर्थ | नेपाली प्रयोग |
|---|---|---|---|
| लिम्बू | चिया | हर्बल टी | चिया |
| नेवार | झ्याल | विन्डो | झ्याल |
| मगर | रुख | वृक्ष | रुख |
८.३.४ मिडिया समावेशिता:
- रेडियो, टेलिभिजनमा ३०% सामग्री स्थानीय भाषामा प्रसारण हुनुपर्दछ (FNJ, २०२२ को सुझाव)।
- सरकारी निकायहरूको आधिकारिक फारमहरू बहुभाषिक हुनुपर्दछ।
८.३.५ प्राविधिक समाधानहरू
- गुगल ट्रान्स्लेटमा नेपाली आदिवासी भाषाहरू थप्ने।
- AI भाषा मोडेलहरू विकास (जस्तै: लिम्बू-नेपाली भाषान्तरण टूलको विकास गर्ने)
९ निष्कर्ष:
९.१ भाषिक न्यायको नयाँ युग
नेपालको भाषिक भविष्य “एकतामा बहुलता” को मोडेलमा निर्माण हुनुपर्छ। यसका लागि:
क. ऐतिहासिक न्याय: नेपाली भाषाले आदिवासी योगदानलाई आधिकारिक रूपमा मान्यता दिने ।
ख. शैक्षिक सशक्तिकरण: मातृभाषामा शिक्षणले शैक्षिक पहुँच ६०% बढाउँछ (World Bank, २०२१) ।
ग. डिजिटल समावेशिता: प्रविधिले साना भाषाहरूको संरक्षण गर्न सक्ने भएकाले यसमा विशेष जोड दिने।
९.२ “शुद्ध नेपाली”** को भ्रम त्यागेर “समृद्ध नेपाली” को अवधारणा अपनाउन आवश्यक छ, जसमा:
- ४०% संस्कृत शब्द
- ३०% आदिवासी शब्द
- २०% अंग्रेजी/अन्य शब्द
- १०% क्षेत्रीय भिन्नता
यो नयाँ भाषिक यथार्थ नेपालको संवैधानिक समानता (अनुच्छेद ३२) र सांस्कृतिक अधिकार (अनुच्छेद ५१) सँग मेल खान्छ। नेपाली राष्ट्रभाषा तथा नेपाली राष्ट्रिय भाषाहरूलाई समान धरातलमा राखेर नीतिगत र ब्यवहारमा अनुवाद गर्नुपर्दछ।
१०. अनुसन्धान सुझाव:
- नेपालको विद्यालयहरूमा बहुभाषिक शिक्षाको प्रभावको अनुदैर्ध्य अध्ययन गर्नुपर्दछ।
- AI टेक्नोलोजीद्वारा आदिवासी भाषा संरक्षणको सम्भावना रहेकाले यसमा ध्यान दिनुपर्दछ।
सन्दर्भ सूची
कानुनी/सरकारी दस्तावेज
- Nepal Government. (2021). National curriculum framework 2078. Ministry of Education.
- Nepal Law Commission. (2015). Constitution of Nepal 2072. https://lawcommission.gov.np
- Nepal Government. (2021). National Language Policy 2078. Kathmandu: MOEST.
पुस्तकहरू
- Kothari, B. (2018). Multilingual education in South Asia. Routledge.
- Subba, T. B. (2020). Indigenous languages and Nepali nationalism. Kirat Rai Yayokkha.
- Yadava, Y. P. (2017). Language contact in the Himalayas. Cambridge University Press.
शैक्षिक लेखहरू
- UNESCO. (2021). Atlas of the world’s languages in danger. http://www.unesco.org/languages-atlas
- UNESCO. (2022). Global education monitoring report: Mother tongue education. https://unesdoc.unesco.org
- World Bank. (2021). Nepal: Language and learning. https://www.worldbank.org/en/country/nepal
समाचार/रिपोर्टहरू
- FNJ. (2022). Media diversity in Nepal. Federation of Nepali Journalists.
- NCED. (2021). Local language education status report. National Center for Educational Development.
डेटा स्रोत
- Ethnologue. (2023). Languages of Nepal. SIL International. https://www.ethnologue.com/country/NP
- Google AI. (2023). Low-resource language translation. https://ai.google/research