महागुरु फाल्गुनन्दको जीवन दर्शनको विवेचना
– डा. नवराज सुब्बा
The Great Master
Phalgunanda Lingden
कुनै जातिको धर्म उसको संस्कृतिको रुपमा प्रकट हुन्छ (Mulder, 1985) । धार्मिक आस्था जीवन र जगतको ज्ञान, धारणा एवम् संस्कृति बनेर दरसन्तानमा सर्ने गर्दछ (Geertz, 1985) । यसकारण धर्म र संस्कृति एकअर्कामा सम्बन्धित छन् ।
माथिको भनाइबाट के कुरा थाहा हुन्छ भने कुनै पनि धर्म वा संस्कृतिमा आबद्ध मानिसलाई आफूले परिवार वा समुदायबाट हासिल गरेको संस्कृति वा धर्मले पार्ने प्रभावले गर्दा आफूले जानेका वा जान्न खोजेका बाहेक अन्य सत्यतथ्य सुन्ने, खोज्ने केलाउने क्षमतालाई भुत्ते बनाइ दिन्छ । गहन चिन्तन, तर्कवितर्क, शास्त्रार्थ गर्न नसक्दा प्रतिक्रियास्वरुप तनाव, घृणा, आवेश, आक्रमण जस्ता मानवीय स्वभावले समाजमा स्थान पाउँछन् ।
यदाकदा सुनिन्छ, किरात लिम्बू समुदायलाई विषयवस्तुको गहिरो अध्ययन गरेर कुरो बुझाउन कठीन र चुनौतिपूर्ण छ । उदाहरणको लागि फाल्गुनन्दले बलिप्रथा र मदमदिरा निषेध गर्ने, हिंसा नगर्ने जस्ता सादगी जीवनशैलीद्वारा असल चरित्र निर्माणार्थ अर्ती उपदेश दिनु भयो । एक समतामूलक र शान्तिपूर्ण आदर्श समाजको परिकल्पना गर्नुभयो । जुन उपदेश सुन्दा वा पढ्दा अत्यन्त सुन्दर र आकर्षक छन् । यसलाई ठाडै विरोध गर्नु वैज्ञानिक र विवेकसम्मत ठहर्दैन ।
लिम्बूको जातीय जीवनशैलीले महागुरुको उपदेशलाई ब्यवहारमा उतार्न दिदैन । सिकारी युगदेखि साम्बा, फेदाङ्माद्वारा देवतालाई बलि चढाएर पूजाकर्म गर्ने र मांस भक्षण गर्ने बाटो महागुरुको उपदेशले बन्द हुन्छ । झन्झटिलो महङ्गो पूजा कर्म गरेर त्यसको भरपाइ स्वरुप बलि चढाएको पशुपंक्षीको मासुको भुजा गर्ने परिवारजनको स्वाद र स्वार्थ पनि यसले पूरा हुन दिंदैन । साँच्चै महागुरुले भने जस्तो पूजाकर्म गरेमा पूजा संस्कार नीरस, र अनाकर्षक हुँदै क्रमशः लोप हुने संभावना रहन्छ । त्यसैले गरी खाउ भन्ने मान्यता बमोजिम बलिको मासुको साथमा देवताको प्रसाद स्वरुप माद¬कपदार्थ प्रसादको रुपमा ग्रहण गर्ने संस्कृति हटाउन परमात्मा भन्दा पनि आफ्नै स्वादे र स्वार्थी आत्माले नदिएको हो भन्न संकोच मान्नु पर्दैन ।
आजको किरात लिम्बू समाज एकनासको छैन । हिजो पनि कोही शुभाङ्गी चलाउँथे तर बहुसंख्यक गरिब थिए । आज कोही लाहुर गएर पैसा र सुन ल्याउँछन् तर गाउँघरमा अधिकतर निम्न आयका छन् । किरात लिम्बू समुदायमा हुने खानेले सामाजिक संस्कार जस्तै विवाह, मृत्युसंस्कार जस्ता कार्य गर्दा ज्यादै खर्चिलो र भड्किलो शैलीमा गर्ने गर्दछन् । समाज पनि स्वार्थी छ । फलानाले त्यसरी भोज ख्यायो तैंले नख्वाए तेरोमा आउँदिन भन्ने समाज छ । उसले जस्तो नगरे नहुने भएपछि भएको खेतबारी साहुकोमा बन्धकी राखेर संस्कार कार्य सम्पन्न गर्दा धेरै किरात लिम्बू सुकुम्बासी भएका छन् । कोही आसाम, सिक्किम, भुटान पसे कोही मदेश झरे । केही नलाग्ने किरात लिम्बू अन्य धनि लिम्बूको घरमा वा खस आर्यको अरौटे, भरौटे, हलि बन्न बाध्य भएका छन् । यही संस्कार र शैलीलाई तोड्न महागुरुले उपदेश त दिनु भयो तर स्वार्थी समाज धनीको पक्षमा छ । जतिसुकै राम्रा अर्ती दिए पनि समाज त्यसलाई कुनै आरोप लगाउँछ र त्यसको बोट मास्न खोज्छ । किरात लिम्बू समुदायमा आज त्यही भइरहेको छ ।
